Typ przedstawień świadomie rezygnujących ze wszystkich niekoniecznych środków technicznych, ograniczający do niezbędnego minimum użycie rekwizytu, kostiumu, dekoracji, światła, itd. Termin zaproponował w 1965 roku Jerzy Grotowski, nazywając teatrem ubogim efekt poszukiwań prowadzonych w Teatrze 13 Rzędów, których celem była redukcja środków wyrazu, mająca pokazać jakie elementy sztuki teatru są jej nieusuwalną istotą. W wyniku tego eksperymentu okazało się, że są nimi aktor i widz, zaś wszystkie pozostałe środki pojawiają się jedynie w ścisłym związku z aktorem.

ak
Źródło: Słownik teatru

Jedna z podstawowych postaci komedii dell'arte, należąca do grupy zannich – służących. Początkowo był drugim służącym – ubranym w połatany strój ubogim prostakiem z Bergamo, który swoimi grubiańskimi dowcipami i prymitywnymi żartami przerywał intrygę prowadzoną przez inne postacie. Jego podstawową cechą, której pozostał wierny przez wieki, była ruchliwość, wiodąca często do popisów akrobatycznych i żonglerskich. Taką wersję Arlekina spopularyzował m.in. pod koniec XVI w. jeden z pierwszych jego wykonawców, Zan Ganassa. W połowie XVII w. Arlekin ucywilizował się (proces ten rozpoczął bodaj G. D. Bianconelli), stając pierwszym sługą – inteligentnym, sprytnym i zręcznym; w jego ręce przeszło też prowadzenie intrygi, w czym stopniowo zaczął wyręczać swych państwa. Zmienił się też jego kostium, który przybrał formę obcisłej bluzy i takich spodni w kolorowe romby. Na twarzy Arlekin nosi czarną półmaskę, na głowie ma białą czapeczkę, a w ręku często trzyma krótki kij, który służy mu m.in. jako broń. W takiej postaci Arlekin stał się jedną z najsłynniejszych figur teatru dramatycznego Zachodu – uosobieniem dynamizmu, sprytu, zręczności i ludowej inteligencji, negującej sztywne zasady narzucane przez panów. W trakcie dalszej ewolucji zyskała nawet swoje własne widowisko (arlekinada), a jego imię stało się synonimem teatralnej wirtuozerii podważającej reguły teatru iluzjonistycznego.

ak
Źródło: Słownik teatru

Krótkie widowiska dramatyczno - muzyczne o tematyce mitologicznej, wystawiane w XV i XVI w. we Włoszech. Początkowo zbliżone do interludiów, z czasem usamodzielniły się, stając widowiskami o rozbudowanej stronie inscenizacyjnej.

ak
Źródło: Słownik teatru

W średniowieczu: wędrowni aktorzy, mimowie, muzycy, czasem poeci, występujący przede wszystkim na jarmarkach i w czasie świąt. Ubrani w charakterystyczne pstrokate stroje i gładko wygoleni, tworzyli zespoły lub samotnie wędrowali od miasta do miasta, występując na placach, czasem na dworach. Kontynuowali tradycję starożytnego mimu. Z ich grona wywodzili się pierwsi profesjonalni aktorzy.

ak
Źródło: Słownik teatru

(fr. thèâtre total, ang. total theatre, niem. Totaltheater, hiszp. teatro total, ros. meamp momaльньlй)

Teatr, którego przedstawienia konstruowane są przy użyciu wszelkich możliwych środków scenicznych, apelujący do wszystkich zmysłów widza i zniewalający go bogactwem wystawienia znaczeń. Wykorzystuje do tego celu wszelkie dostępne środki techniczne: maszynerię teatralną, scenę ruchomą, technologię audiowizualną itp. Zarys teatru totalnego pojawił się w koncepcjach architektów skupionych w grupie Bauhausu: „Teatr totalny powinien być kreacją artystyczną opartą na zespoleniu w organiczną całość i ustaleniu związków między światłem, przestrzenią, tłem, ruchem, dźwiękiem i istotą ludzką, związków uwzględniających wszelkie możliwe wariacje i kombinacje między tymi tak różnymi elementami" (Moholy-Nagy, Schlemmer 1925).

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. stances, ang. stanzas, niem. Stanzen, hiszp. Estancias, ros.cmaнcьl)

W dramaturgii klasycznej (we Francji głównie w latach 1630-1660) stance są wypowiedzią zwykle monologową, postaci dramatycznej, ujętą w regularną formę stroficzną o jednolitej strukturze rymu i rytmu. Koniec każdej strofy zbiega się przy tym z konkluzją wieńczącą pewien etap rozważań monologującego bohatera: „Najbardziej prawidłowa [...] jest stanca, zawierająca w trafnie zaokrąglonej formie jednolitą myśl, której konkluzja zbiega się z końcem strofy zwieńczonej pełną klauzulą" (Marmontel 1787: Stance).

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(z gr.- zastąpienie imienia; fr. antonomase, ang. antonomasia, niem. Antonomasia, hiszp. antonomasia, ros. aнmoнoмaзuя)

Figura stylistyczna (rodzaj metonimii) polegająca bądź na zastąpieniu imienia własnego postaci peryfrazą lub epitetem (np. mizantrop, świętoszek, skąpiec na oznaczenie Alcesta, Harpagona, Tartuffe'a), bądź na użyciu imienia własnego na oznaczenie określonego typu ludzkiego lub charakteru (np. Don Juan, Harpagon, Tartuffe zamiast: uwodziciel, skąpiec, świętoszek).

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(z gr. cheironomia- gestykulacja; fr. chironomie, ang. chironomy, niem. Chironomie, hiszp. cironomia, ros. xupoнoмuя)

Zbiór reguł określających znaczenie i symbolikę ruchów rąk i dłoni; sztuka gestykulacji. Opis takiego zbioru jest możliwy w teatrach o silnie skonwencjonalizowanej gestyce, np. w klasycznym tańcu hinduskim czy w aktorstwie tragicznym XVII w.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. sous-texte, ang. sub-text, niem. Subtekst, hiszp. sub-teksto, ros. подтекст)

Sens tekstu dramatycznego, który nie jest bezpośrednio wyrażony w słowach; w przedstawieniu podtekst sugerowany jest przez aktora jako jego interpretacja tekstu i rodzaj aktorskiego komentarza, który ukazuje ukryte znaczenia tekstu i umożliwia widzowi pełniejsze zrozumienie sensu sztuki.
Szczególne znaczenie podtekstowi przypisywał K. Stanisławski, który traktował go jako instrument psychologicznego sposobu gry przekazujący informacje o stanie wewnętrznym postaci, a także jako narzędzie konfrontacji tego, co mówi tekst, z tym, co ukazuje scena. Podtekst stanowi „psychologiczne piętno", jakie aktor nadaje postaci podczas swojej gry.
Podtekst, którego zresztą nigdy nie da się uchwycić w całej pełni, stanowi jeden z podstawowych składników wypowiedzi scenicznej: jest środkiem zarówno ją kontrolującym, jak i komentującym, w mniejszym lub większym stopniu decyduje o odbiorze przedstawienia przez publiczność, pozwala domyślać się nie wyrażonych w dialogu znaczeń i ukrytego „napięcia poza słowami" (H. Pinter).

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

Rodzaj wysokiej peruki noszonej przez aktorów starożytnych w celu nadania sylwetce monumentalnego wyglądu. Dawniej przyjmowano, że obok maski i koturnów stanowił element stroju aktorów tragicznych już w okresie klasycznym. Obecnie uznaje się, że ówczesne maski miały włosy, a onkosy pojawiły się w okresie hellenistycznym.

Ak
Źródło: Słownik teatru

W teatrze muzycznym rozbudowana pieśń solowa o charakterze lirycznym bądź dramatycznym, wyrażająca uczucia lub przeżycia postaci. W pewnym stopniu stanowi odpowiednik monologu dramatycznego. Jako osobna forma wykształciła się w XVII wieku w operze włoskiej, by w następnych stuleciach stać się jednym z podstawowych elementów przedstawienia teatru muzycznego. Konstruowana zazwyczaj jako rodzaj popisu śpiewaczego i aktorskiego, w XVIII i XIX wieku stała się najbardziej efektowną częścią opery i operetki.

ak
Źródło: Słownik teatru

(fr. arts de la vie, ang. life arts, niem. Lebenskünste, hiszp. Artes de la vido, ros. Uccкycmвa жuвoе)

Termin pojawiający się na określenie grupy sztuk, które jako materiał artystycznego opracowania wykorzystują ciało i zachowania ludzkie, a więc takie, jak teatr dramatyczny, taniec, pantomima, opera itp. Sztuki żywe przeciwstawia się sztukom mechanicznym, które polegają na reprodukowaniu obrazów ciała człowieka (film, wideo, instalacje).

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

Typ staropolskich przedstawień ludowych o charakterze komediowym i satyrycznym, zaliczany do tzw. Literatury sowizdrzalskiej, rozwijającej od końca XVI wieku do połowy XVII. Tworzone głównie przez zubożałych kleryków, ukazywały w krzywym zwierciadle obraz współczesnych stosunków społecznych widzianych z perspektywy ludu. Wykorzystywały przy tym często elementy burleski i parodii, a choć wyrastały z intermediów i fars ludowych, to w swych najlepszych przejawach różniły się od nich inteligencją, wyrafinowaniem humoru i ostrością satyry. Najwybitniejsze przykłady : cykl przygód Alberta ("Wyprawa plebańska", 1590; "Alberus z wojny", 1596; "Komedia rybałtowska nowa", 1615) oraz dialogowane parodystyczne "sejmy" ("Peregrynacja dziadowska", 1612).

Źródło: Słownik teatru

(niem.)

Termin ukuty ok. 1850 r. przez R. Wagnera (w tłum. dosłownym: „całościowe dzieło sztuki") na oznaczenie sztuki teatru pojmowanej jako synteza wszelkich sztuk (teatr totalny): muzyki, literatury, malarstwa, rzeźby, architektury, plastyki scenicznej i in. Wyrastająca z romantycznych i symbolicznych koncepcji o korespondencji sztuki idea Gesamtkunstwerk, którą miała realizować wagnerowska opera, obejmowała zarówno twórczość artystyczną (kompozytorską, literacką, plastyczną), jak i sztukę inscenizacji.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

Cecha związana z wszelkimi zjawiskami polegającymi na odnoszeniu się teatru do samego siebie; teatralna autotematyczność. Najpełniejszym przejawem metateatralności są przedstawienia poświęcone sprawom teatru, zwłaszcza dziejące się na scenie i prowadzące z fikcją i rzeczywistością swoistą grę, w której wykorzystuje się realność miejsc i osób. Wiąże się z nią także wszelkie odmiany teatru w teatrze, przejawy wykorzystania obrazu teatru jako modelu świata (theatrum mundi) oraz sceny czy wypowiedzi odnoszące się do tematyki teatralnej. W znaczeniu szerszym metateatralność jest interpretowana jako jeden z poziomów każdego dzieła dramatycznego i teatralnego, zawierający komunikaty odnoszące się zarówno do świata przedstawionego jak i sytuacji przedstawienia.

ak
Źródło: Słownik teatru

Zmiana dekoracji odbywająca się przy otwartej kurtynie i mająca charakter wydarzenia zachodzącego w ramach świata przedstawionego na scenie. W teatrze XVII-XIX wieku była wielką atrakcją widowiskową, a jej wykonanie wiązało się z wykorzystaniem licznych urządzeń technicznych. Stosowano ją chętnie w operze, zwłaszcza w scenach "czarodziejskiej" zmiany wyglądu sceny.

W komedii starej: wypowiedź koryfeusza i pieśń chóru skierowana bezpośrednio do publiczności, często konwencjonalnie zaznaczana zdjęciem masek i zrobieniem kroku w stronę widowni. Stanowiła prezentację punktu widzenia lub poglądów autora i dotyczyła aktualnych problemów politycznych, społecznych i literackich. Umieszczano ją zazwyczaj w środkowej części sztuki. W znaczeniu ogólnym: bezpośredni zwrot do publiczności, często o charakterze apelu.

ak
Źródło: Słownik teatru

(łac. tempo- czas, rytm; fr. tempo, ang. tempo, niem. Tempo, ros. meмno)

Używany również w teatrze termin muzyczny, określający szybkość (relatywną i przybliżoną w odróżnieniu od wskazań czasu mierzonego metronomem) wykonywania utworu. Tempo przedstawienia ustala przede wszystkim reżyser, choć podczas przedstawienia zależy ono od działań aktora. Wskazówki sceniczne określające tempo występują najczęściej w dramacie naturalistycznym i w sztukach psychologicznych.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

Stworzona przez W. Meyerholda metoda pracy teatralnej, której celem było rozwinięcie ruchowych i plastycznych możliwości aktorskich. Szczególną rolę w biomechanice odgrywały rytm i muzyczność, nadające działaniom aktora określoną dyscyplinę, a także ruch i gest, w syntetyczny sposób ujmujące istotę działań postaci i pozwalające na ich intuicyjne uchwycenie (podobnie jak gest psychologiczny M. Czechowa). Biomechanika powstała w opozycji do rozwijanej przez K. Stanisławskiego metody aktorstwa psychologicznego, ale była zbliżona do jego metody działań fizycznych. Kładła nacisk na praktyczny charakter podejmowanych działań i rezygnację z wszelkich manipulacji psychicznych. Szczególną rolę przywiązywała do sprawności fizycznej aktorów oraz rozwoju ich wyobraźni. Jej część stanowił zespół ćwiczeń – etiud mających na celu praktyczne poznanie i wykształcenie ruchu rytmicznego i celowego. By umożliwić aktorom swobodne działanie, a widzom koncentrację ma grze aktorskiej, biomechanika rezygnowała z rozbudowanych dekoracji na rzecz zrytmizowanej przestrzeni, konstruowanej jako swoista „maszyna do grania". Skazana na zapomnienie po egzekucji Meyerholda, w 2 poł. XX wieku zainspirowała artystów prowadzących kulturowe poszukiwania w dziedzinie teatru (m.in. J. Grotowski, E. Barba, W. Staniewski).

ak
Źródło: Słownik teatru

(z gr. archetypon – pierwowzór, fr. archétype, ang. archetype, niem. Archetyp, hiszp. arqetipo, ros. apxemun)

W psychologii C.G. Junga archetyp oznacza pewien uniwersalny, istniejący w umysłowości ludzkiej zespół wyobrażeń; archetypy należą do wspólnej wszystkim ludziom nieświadomości zbiorowej i ujawniają się w snach, wyobraźni i symbolach. Pojęcie archetypu zostało przejęte przez badania literacki (Frye 1957) z zamiarem odkrycia tkwiącego w twórczości literackiej porządku mitycznego, mającego swoje źródło w wyobraźni zbiorowej. Śladów archetypów poszukuje się w powracających w ludzkim działaniu i twórczości obrazach i motywach (np. grzechu, winy, śmierci, dążenia do potęgi itp.).
Badania typologiczne postaci dramatycznych ujawniają, że niektóre z nich wywodzą się z intuicyjnej lub mitycznej wizji człowieka, a ich postępowanie odsyła do pewnych wzorów zachowań o charakterze uniwersalnym. Z tego punktu widzenia jako o postaciach archetypicznych można mówić o Fauście, Fedrze czy Edypie. Bohaterowie tacy, choć w różny sposób przedstawiani przez dramaturgów, stanowią realizację pewnego uniwersalnego modelu człowieka, pragnącego wyzwolić się z ograniczeń narzucanych mu przez sytuację, w jakiej się znalazł. Mająca swe źródło w mitologii postać archetypowa staje się pewnego rodzaju powtarzalnym wzorcem, w różny sposób realizowanym we wszystkich epokach w literaturach różnych kultur.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych