Antoni Słonimski (1895 - 1976)

Krytyk teatralny, aktor teatralny, telewizyjny i filmowy, lektor, poeta, felietonista, dramatopisarz, tłumacz, satyryk i działacz społeczny.

Urodził się 15 listopada 1895 w Warszawie. Zmarł 4 lipca 1976 w Warszawie.

Młody i wszechstronnie uzdolniony Antoni po ukończeniu gimnazjum dostał się na warszawską Akademię Sztuk Pięknych. Na ostatnim roku studiów zorganizowano kilka wystaw jego obrazów, między innymi w prestiżowej warszawskiej Zachęcie. ASP ukończył w 1917 roku. Jednocześnie, obok malowania, rozwijał swój talent literacki. Jeszcze w czasie trwania pierwszej wojny światowej współpracował z takimi czasopismami kulturalnymi jak „Pro Arte" i „Sowizdrzał". W tym drugim piśmie był głównym karykaturzystą. Z czasem jednak na łamach tego tygodnika pojawiało się więcej jego tekstów niż prac plastycznych.

Rok 1918 był rokiem przełomowym dla kariery Słonimskiego Wtedy to na dobre porzucił malarstwo na rzecz poezji. Wiosną na łamach „Kuriera Warszawskiego" ukazały się trzy sonety jego autorstwa. Na jesień opublikował swój pierwszy tomik poezji zatytułowany Sonety. Pod koniec roku wraz z przyjaciółmi – Julianem Tuwimem i Janem Lechoniem otworzył kawiarnię poetycką „Pod Pikadorem", gdzie wkrótce zaczął funkcjonować kabaret, a także grupa poetycka określana mianem skamandrytów.

Słonimski oczywiście współpracował z naczelnym organem prasowym ugrupowania, czyli pismem „Skamander" od jego początku w roku 1920 do wybuchu drugiej wojny światowej (z przerwą w latach 1928-1935). Poeta pisał poza tym do „Zdroju", „Kuriera Polskiego", a od 1924 roku dla „Wiadomości Literackich", gdzie odpowiedzialny był za prowadzenie stałego felietonu, działu recenzji teatralnych, a także uszczypliwych recenzji zatytułowany „Książki najgorsze". Jako publicysta opowiadał się za racjonalizmem i demokracją. Potępiał komunizm i nacjonalizm. Przez długi czas popierał obóz piłsudczyków aż do momentu, gdy z inicjatywy Marszałka powstał obóz w Berezie Kartuskiej, gdzie więziono oponentów politycznych sanacji.

Poeta miał wielkie poczucie humoru, co wyrażał nie tylko w felietonach i recenzjach pisanych do znanego pisma satyrycznego „Cyrulik Warszawski", lecz przede wszystkim w tekstach kabaretowych. Jego skecze i piosenki znalazły się w programach największych międzywojennych polskich kabaretów: „Qui pro quo", „Perskie Oko", „Banda", „Czarny Kot", „Stańczyk", „Ali Baba", „Tip Top", ale też rosyjskiego kabaretu awangardowego „Niebieski Ptak". Ponadto był również współpracownikiem działu rozrywki Polskiego Radia.

Od momentu debiutu Słonimski pisał bardzo dużo. W 1919 roku ukazał się kolejny tomik jego poezji – Harmonia, a rok później Parada. Publikował również zbiory felietonów Wycieczki osobiste (w 1920 roku) i satyry pisane wspólnie z przyjaciółmi (Faceje republikańskie z Lechoniem i Pracowita pszczółka z Tuwimem). Publiczności międzywojnia dał się poznać również jako powieściopisarz scence-fiction. Zainspirowany dziełami Wellesa napisał w 1924 roku „Torpedę czasu", a dwa lata przed wybuchem wojny opublikował „Dwa końce świata".

Ważną rolę w twórczości poety odegrały podróże zagraniczne. Jeszcze przed wybuchem pierwszej wojny światowej odwiedził Francję i Niemcy. W 1922 roku zwiedził kraje basenu Morza Śródziemnego. Był też w Brazylii, Danii, na Bliskim Wschodzie, Związku Radzieckim i wielokrotnie w Wielkiej Brytanii.

Spośród jego sztuk ("Wieża Babel", "Rodzina", "Murzyn warszawski", "Lekarz bezdomny") właśnie "Rodzina" cieszyła się największym powodzeniem - w pierwszym sezonie 1933/34 miała sześć inscenizacji w Polsce i jedną za granicą. Warszawska premiera w reżyserii Stanisławy Perzanowskiej (19 grudnia 1933), ze Stefanem Jaraczem w roli głównej, była jednym z najbardziej kasowych przedstawień okresu międzywojennego. Po niemal półwieczu "Rodzina" triumfalnie powróciła na polskie sceny. Przedstawienie Edwarda Dziewońskiego w Teatrze Kwadrat (27 listopada 1981); później w Teatrze Nowym w Łodzi (16 października 1983), w Teatrze Telewizji (7 grudnia 1987) oraz inscenizacja Zbigniewa Bogdańskiego w Teatrze Dramatycznym w Gdyni (11 września 1982), w Teatrze Polskim w Bydgoszczy (11 lutego 1984), w Teatrze im. J. Słowackiego w Krakowie (7 grudnia 1986), a nawet w Fundacji „HI ART!" w Warszawie (18 kwietnia 2015) dowiodły, że jest w tej mądrej komedii "coś, co nie chce się zestarzeć".

W 1933 roku ożenił się z Janiną Konarską, bardzo utalentowaną malarką. Po wybuchu drugiej wojny światowej razem wyjechali do Francji. W 1940 roku, po kapitulacji Paryża, przenieśli się do Londynu. Tam Słonimski opublikował tom poezji do dziś porównywany z Bagnetem na broń! Broniewskiego, czyli Alarm. Do zakończenia wojny jego druk był aż pięciokrotnie wznawiany. Na emigracji współpracował z „Polską Walczącą", „Wiadomościami Polskimi", „Robotniku Polskim", a w latach 1942-1946 wraz z Karolem Estreicherem redagował miesięcznik „Nowa Polska".

W stolicy Wielkiej Brytanii Słonimski osobiście poznał swoich ulubionych pisarzy (H.G. Wellesa i Bernarda Shawa). Polski poeta należał do specjalnej grupy układającej program UNESCO, a w latach 1946-1948 stał na czele międzynarodowej sekcji literatury działającej w ramach UNESCO. W 1948 roku powrócił na krótko do Polski, by wziąć udział w Kongresie Intelektualistów w Obronie Pokoju, który odbył się we Wrocławiu. W 1949 roku objął stanowisko dyrektora Instytutu Kultury Polskiej w Londynie.

W 1951 roku Słonimski powrócił na stałe do Polski i wznowił swoją działalność poetycką i pisarską.

Nawiązał współpracę z takimi czasopismami jak: „Nowa Kultura", „Świat", „Szpilki", „Przegląd Kulturalny" czy „Tygodnik Powszechny". Działał równie aktywnie w organizacjach zrzeszających ludzi pióra – od 1955 roku był członkiem zarządu Polskiego PEN Clubu, a od 1956 roku przez trzy lata pełnił funkcję prezesa Związku Literatów Polskich. Ponadto był wiceprezesem Rady Kultury działającej przy Ministerstwie Kultury i Sztuki.

W latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia przeszedł do opozycji demokratycznej, ponieważ Władysław Gomułka odsunął go od sprawowania jakichkolwiek funkcji publicznych (ze względu na jego liberalne poglądy, a także żydowskie pochodzenie). W marcu 1964 roku razem z Janem Józefem Lipskim zorganizowali głośną akcję opozycyjną nazywaną Listem 34. Był to pierwszy zbiorowy protest intelektualistów polskich wobec polityki kulturalnej PRL-u. Głośno sprzeciwiał się tez państwowej akcji antysemickiej z 1968 roku. Władze oficjalnie zakazały wydawania jego dzieł, a opublikowane dotąd tomiki i powieści trafiły na słynną „czarną listę". W 1975 roku podpisał się on również pod Memoriałem 59 oraz Listem 14 jako przeciwnik zamian planowanych w konstytucji PRL.

Pochodził z żydowskiej rodziny zasłużonej w przeszłości dla polskiej nauki i kultury. Abraham Sztern, jego pradziad, przynależał do Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Chaim Zelig Słonimski, jego dziadek, był wielokrotnym laureatem przeróżnych międzynarodowych nagród matematycznych. Stanisław Słonimski, jego ojciec, uchodził w Warszawie za znakomitego lekarza, a w dodatku bezinteresownego społecznika.

Antoni Słonimski zmarł 4 lipca 1976 roku w Warszawie w wypadku samochodowym. Pochowano go razem z żoną na cmentarzu w Laskach. W testamencie zapisał prawa autorskie do swoich utworów Zakładowi dla Niewidomych w Laskach.

Nagrody:
1955 - Nagroda Państwowa I stopnia
1956 - Nagroda literacka miasta stołecznego Warszawy
1965 - Nagroda Fundacji Jurzykowskiego w Nowym Jorku

Źródła: Kulturalna Polska, E-teatr, Wikipedia, FilmPolski

Opracował Ryszard Klimczak
Dziennik Teatralny
15 listopada 2023

Książka tygodnia

Teatr, który nadchodzi
Wydawnictwo słowo/obraz terytoria Sp. z o.o.
Dariusz Kosiński

Trailer tygodnia

La Phazz
Julieta Gascón i Jose Antonio Puchades
W "La Phazz" udało się twórcom z "La ...