Baśń czy studium władzy? (2)

Zacznijmy od tego, co w moim osobistym przekonaniu w pierwszej odsłonie było najlepsze. Otóż najlepsze było to, że obiektywnie rzecz biorąc, średnio udana nowość wywołała u mnie falę myślenia i analizowania inscenizacji, a przy okazji dramatu i wszystkich towarzyszących jego powstaniu kontekstów. Mój umysł zajmował się dramatem Słowackiego dłużej i bardziej intensywnie niż jakąkolwiek adaptacją sceniczną spośród tych, jakie miałam okazję widzieć na deskach krakowskich teatrów przez ostatnich kilka lat.

Wyraźnie było widać też to, że zespół aktorski i reżyser przepracowali inscenizację redukując niedociągnięcia i mocniej akcentując te jej elementy, które są istotne dla prawidłowego rozumienia koncepcji dramatu Słowackiego i jej prezentacji na scenie. Przede wszystkim zdecydowanie zyskały kreacje obu dominujących postaci kobiecych.

Także w tej odsłonie sztuki miałam okazję zobaczyć w roli Balladyny Kamilę Bestry, a w Goplany – Kingę Ilgner, dzięki czemu mogłam zaobserwować jak zmieniły się postacie grane przez obie panie. Goplana zdecydowanie nabrała wyrazu i życia. Kreacja aktorki skupiła się na przekazaniu poprzez ruch, ekspresję ciała, gesty i mimikę twarzy, że Goplana to duchowe wcielenie natury dążące do osiągnięcia obranych przez siebie celów, nie liczące się z kosztami, jakie będą musieli za ich realizację ponieść ludzie, którzy przypadkiem stanęli na jej drodze. Silna i bezwzględna, przesycona zwierzęcą seksualnością, ogarnięta zazdrością i nienawiścią królowa fali rzuca dziewczynę i Grabca w wir zdarzeń, nad którymi żadne z nich nie panuje, ale każde z nich płaci przedwczesną śmiercią.

W ujęciu Jasińskiego i Pluskoty Goplana jest postacią dwuznaczną. Nie tylko dlatego, że wpisuje się w świat fantastyczny, nierealny, będący ułudą odsuwaną poza zmysły i tworzącą pozornie odrębną rzeczywistość, ale też dlatego, że w scenicznej realizacji plan fantastyczny i realistyczny dramatu zostały połączone właśnie w osobie Goplany – Matki. Dzieje się to w trakcie spektaklu na oczach widza, sygnalizowane jest zmianą ubioru i wplecione w ciąg prezentowanych zdarzeń. A jednak kilkakrotnie, gdy patrzymy na Matkę, jej zachowanie i ubiór wskazują, że to nie do końca ta kobieta, którą poznaliśmy jako Gospodynię ubogiej chaty w lesie i matkę dwóch córek. Przypomina wówczas raczej Goplanę, zaborczą, pełną kobiecej seksualności, kierującą toczące się wydarzenia do dramatycznego finału. Ta podwójna rola aktorki i nałożenie obrazu nimfy na obraz kobiety sprawiają, że postrzegamy je jako jedną postać. Nimfa wciela się w kobietę narzucając jej swoje zachowanie i sposób działania, a ta dominacja i dramatyczny finał „Balladyny" wskazują, że prawa ludzkiej moralności, wartości i marzenia nie są dla natury żadnym wyzwaniem.

Balladyna i Grabiec w sferze działań nimfy znajdują się zupełnie przypadkiem, ale choć podobny jest ich status społeczny i życie obojga kończy się przedwcześnie, ich losy ukazane są zupełnie odmiennie. Grabiec to prostak gustujący w nieskomplikowanych przyjemnościach życia i marzący o władzy, którą postrzega jako klucz do sytej i wygodnej egzystencji. Nawet gdy zostaje uznany za króla (nosi legendarną koronę z diamentem) i zamordowany przez Balladynę nie bardzo wie dlaczego umiera.

Postać Balladyny jest tu zdecydowanie bardziej złożona, a jej sytuacja budzi współczucie. Dziecko samobójcy, zapewne odrzucane przez wiejską społeczność, mieszkające z matką i siostrą (Aleksandra Sroka) w lesie, z dala od ludzi, zmagające się z prowadzeniem gospodarstwa i z biedą, marzy o lepszym losie. Pojawienie się Kirkora traktuje jak dar, który odmieni jej życie, ale jej ocena własnych możliwości związanych z ze zdobyciem ręki księcia jest racjonalna. Znika ona jednak, gdy Balladyna zabija siostrę. Wyraźnie widać, że świadomość tego, co zrobiła dociera do niej z pewnym opóźnieniem, jakby zbrodnia została dokonana pod wpływem afektu czy też rzuconego przez Goplanę czaru. Reszta jest już naturalną konsekwencją tego czynu i klątwy nimfy. By utrzymać się przy życiu i władzy Balladyna popełnia kolejne zbrodnie, niemal kopiując losy Szekspirowskiej lady Makbet, ale ich interpretacja jest jednak inna tak ze względu na odmienność pochodzenia jak ze względu na fatum w postaci Goplany, która zapoczątkowała dramatyczny ciąg wydarzeń. Balladyna właściwie od śmierci Aliny nie podejmuje samodzielnych, racjonalnych decyzji. Jej postępowanie coraz bardziej przypomina miotanie się przerażonego zwierzęcia uwięzionego w pułapce, a gwałtowne, nieprzemyślane decyzje wyraźnie stoją w sprzeczności z konwencją postrzegania tej postaci jako silnej, kroczącej po trupach do obranego celu kobiety. Gdy podczas rozmowy z Pustelnikiem (Tomasz Wysocki) wydaje na siebie wyrok w całej jej postawie widać, że decyzję o nim podjęła świadomie, na moment odzyskując psychiczną równowagę i racjonalność myślenia, co pozwala jej dostrzec, że śmierć jest dla niej drogą do wolności i spokoju.

Warto tu jeszcze wspomnieć o kreacjach męskich. W drugiej odsłonie dramatu Kirkor wykreowany przez Marcina Zacharzewskiego był znacznie bardziej wyrazisty. Żywy dynamiczny, pełen ekspresji, mówiący lekko i dowcipnie, niemal za każdym razem, gdy pojawiał się na scenie wywoływał na twarzach widzów uśmiech. W porównaniu z nim kreacja Andrzeja Deskura była zdecydowanie bardziej spokojna i dystyngowana. Obaj grali świetnie i choć inaczej obaj dobrze wpisali się w koncepcję całości. Niemniej jednak przy powściągliwym, pełnym powagi i elegancji Pustelniku Wysockiego to właśnie kreacje Zacharzewskiego i Mielczarka (Grabiec) nadawały dramatowi lekki, komiczny i bardzo wyraźny ton wpisujący się w założenie sztuki przyjęte przez Słowackiego, ale stojące jednak w pewnej sprzeczności ze zdecydowanie dramatycznym finałem przedstawienia i u części odbiorców budzące zapewne mieszane uczucia.

To, co było dobre w inscenizacji dramatu Słowackiego od początku – dobre pozostało. Nawet więcej. Wyraźniejsze zarysowanie scenicznej koncepcji postaci Balladyny i zdecydowane wzmocnienie ekspresji Goplany sprawiły, że przemyślana scenografia, gra koloru i światła łącząca obie odmienne rzeczywistości wykreowane przez poetę, a jednocześnie sygnalizująca i podkreślająca ich odrębność, w dwa miesiące po prapremierowych pokazach zdecydowanie nabrały smaku. Podobnie rzecz się ma z muzyką. Wykorzystanie przez reżysera (Krzysztof Pluskota) współczesnych folkowych utworów Kapeli ze Wsi Warszawa i Żywiołaka nie tylko nadają scenicznej oprawie dramatu lekkości i uroku, ale też bezpośrednio odsyłają do korzeni Balladyny wskazując jednocześnie na całkiem racjonalne i zupełnie nie baśniowe motywy jej działań.

Podsumowując, w drugiej odsłonie „Balladyna" Słowackiego na deskach STU dojrzała i nabrała niepowtarzalnego smaku. Gra aktorek jest lepsza, a zarazem pełniejsza, co zdecydowanie ułatwia spójne odebranie scenicznej wizji jaką zespół teatru zaprezentował widzom. A nie jest to wcale wizja łatwa. Reżyser wprawdzie pozostał wierny tekstowi Słowackiego, ale zdecydowanie porzucił tradycyjny sposób interpretowania tego dramatu i jego postaci przede wszystkim kobiecych. Inaczej też rozłożone zostały akcenty. Jasiński wyodrębnił bardzo wyraźnie wątek władzy, rozpisał go na poszczególne głosy prezentując różne jej wizje i rozumienia, przywołał interteksty dramatów Szekspira („Króla Leara", „Makbeta", a zapewne i innych), a splatając je z losami Balladyny pokazał, co władza potrafi uczynić z życiem jednostki.

Co ciekawe i nie do przecenienia, twórcy pomysłu wyraźnego pokazania, że ten dramat Słowackiego jest pełen humoru i swoistej lekkości wskazali też, że w bezwzględnym świecie to właśnie uśmiech, ironia czy sarkazm są bronią, która ratuje człowieka przed popadnięciem w obłęd i pozwala zachować trzeźwy osąd rzeczywistości.