Daniel Olbrychski (1945)

Aktor filmowy, telewizyjny, teatralny i radiowy.

Urodził się 27 lutego 1945 w Łowiczu.

W latach 1963-1964 związany był z Teatrem Młodzieżowym TVP. Studia aktorskie w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie zakończył w 1971 egzaminem eksternistycznym, a ukończył z tytułem magistra dopiero w roku 2010.

Na pierwszym roku studiów zadebiutował u Janusza Nasfetera w filmie "Ranny w lesie" (premiera 14 kwietnia 1964). W następnym filmie "Popioły" w reż. Andrzeja Wajdy (1965) zagral Rafała Olbromskiego - jedną z głównych ról. Mimo braków warsztatowych, stworzył w "Popiołach" postać zapadającą w pamięć i od razu dostał następne propozycje ról: u Janusza Morgensterna zagrał w filmach "Potem nastąpi cisza" i "Jowita", a u Juliana Dziedziny w filmie "Bokser". W roku 1969 powrócił do współpracy z Wajdą, wystąpił w "Polowaniu na muchy" i "Wszystko na sprzedaż".

Olbrychski został wprawdzie idolem lat siedemdziesiątych, ale zupełnie odmiennym od słynnego poprzednika. W tym samym 1969 roku rozpoczął współpracę z reżyserem, który odegrał znaczącą rolę w jego karierze - Jerzym Hoffmanem. Rola Tuhajbejowicza w "Panu Wołodyjowskim" Henryka Sienkiewicza stała się wielkim popisem młodego aktora. Trzydzieści lat później wcielił się w w postać Tuhaj-beja w "Ogniem i mieczem" Jerzego Hoffmana.

Propozycja zagrania w "Krajobrazie po bitwie", według prozy Tadeusza Borowskiego, była wielkim zaskoczeniem dla aktora, który nie wyobrażał siebie w roli chłodnego obserwatora. Równie trudna była dla niego rola pełnego rezygnacji, wewnętrznie wypalonego po śmierci żony, wdowca w filmie "Brzezina", według prozy Jarosława Iwaszkiewicza.
Tymi dwoma wielkimi kreacjami udowodnił, że skala jego talentu i możliwości jest o wiele większa niż przypuszczano.

Skupione, przenikliwe psychologicznie aktorstwo zademonstrował również w filmie Krzysztofa Zanussiego "Życie rodzinne". Po niezbyt udanym występie w filmie Wajdy "Piłat i inni" (1971), aktor zagrał znakomicie postać Pana Młodego w następnym filmie tego reżysera - "Wesele" (1972).

Narodową dyskusję wywołała rola Kmicica, którą zaproponował Olbrychskiemu Hoffman. Dla wielu osób aktor stał się wtedy wrogiem publicznym numer jeden. A jednak zdecydował się zagrać w "Potopie" (1974) i stworzył kreację daleko wykraczającą poza stereotypy filmu kostiumowego. Nakreślił postać sugestywną i prawdziwą w swoich sprzecznościach - z watażki i zabijaki udało mu się zrobić postać myślącą i nieomal tragiczną.
Lata siedemdziesiąte zakończyły się dla Olbrychskiego kolejną wspaniałą kreacją. Była to rola Wiktora Rubena w „Pannach z Wilka" (1979) - filmie opartym na prozie Jarosława Iwaszkiewicza i reżyserowanym przez Wajdę. W tej roli, przez wielu uważanej za najlepszą w karierze aktora. Film był nominowany do Oskara.

Aktor zagrał jeszcze w filmach "Kung-fu" (1979, reż. Janusz Kijowski), Rycerz(1980, reż. Lech J. Majewski), "Wizja lokalna 1901" (1980, reż. Filip Bajon) i wyjechał z kraju, nie tylko ze względów artystycznych, ale i politycznych (ogłoszenie stanu wojennego). Dlatego następne lata to przede wszystkim udział w produkcjach zachodnich reżyserów.

Do filmu polskiego wrócił w roku 1985 rolą więźnia wysłanego na obcą planetę w filmie "Ga, ga. Chwała bohaterom" w reż. Piotra Szulkina. Wystąpił również u Witolda Leszczyńskiego w poetyckiej, opartej na prozie Edwarda Stachury Siekierezadzie, oraz w "Jestem przeciw" Andrzeja Trzosa-Rastawieckiego, gdzie wcielił się w postać kierownika ośrodka dla narkomanów. W trzy lata później zagrał u Krzysztofa Kieślowskiego w trzeciej części "Dekalogu". Ponownie wrócił do rodzimego kina w "Kolejności uczuć" Radosława Piwowarskiego (1993), a w 1995 roku wystąpił w "Dziejach Mistrza Twardowskiego" Krzysztofa Gradowskiego i "Pestce" według prozy Anki Kowalskiej i reżyserii Krystyny Jandy. Rok 1999 to powrót do współpracy z Wajdą w ekranizacji "Pana Tadeusza", gdzie wystąpił jako Gerwazy, a w trzy lata później zagrał u tego reżysera - Dyndalskiego w "Zemście". Ponownie również spotkał się z Hoffmanem we (wspomnianym już) "Ogniem i mieczem", oraz w Starej baśni, gdzie objął rolę Piastuna. Wystąpił też Olbrychski u Zanussiego w jego "Opowieściach weekendowych" (1997) i filmie "Persona non grata" (2005).

Już na początku lat siedemdziesiątych zagrał w trzech filmach węgierskiego reżysera - Miclosa Jancso. Jednak karierę zagraniczną zaczął dopiero w 1979 roku pełną romantyzmu rolą Jana Brońskiego w nagrodzonym Złotą Palmą i Oscarem filmie Volkera Schlöndorffa "Blaszany bębenek" według prozy Güntera Grassa. W następnych latach aktor podróżuje po całej Europie, gra w filmach włoskich, francuskich, niemieckich, greckich, a po roku dziewięćdziesiątym - w rosyjskich. Rok 1981 to główna rola w filmie "Upadek Italii" (reż. Lordan Zafranovic), oraz u Claude Leloucha w "Jedni i drudzy", gdzie wcielił się w postać dyrygenta Karla Kremera. Następny był "Pstrąg" Josepha Loseya (1982) i rola w nagrodzonym Oscarem filmie - "Przekątna gońca", reż. Richarda Dembo (1984). W późniejszych latach zagrał Olbrychski między innymi w takich filmach, jak "Nieznośna lekkość bytu", reż. Philip Kaufman; "Notturno", reż Fritz Lehner; "Przed sklepem jubilera", według sztuki Karola Wojtyły), reż. Michael Anderson; "Czerwona orkiestra", reż Jacques Rouffio; "Passi d'amore", reż. Sergio Solima; "Cyrulik syberyjski", reż. Nikita Michałkow.

Występował też w filmach realizowanych za granicą przez polskich reżyserów: u Wajdy w "Miłości w Niemczech", u Zanussiego w "Roli" i "Długiej rozmowie z ptakiem".

W sumie Olbrychski wystąpił w ponad stu filmach, polskich i zagranicznych.

Osobną sferą działalności twórczej aktora był teatr. Od 1969 roku występował w Teatrze Powszechnym, a później w Teatrze Narodowym w Warszawie. Tam zagrał między innymi (450 razy!) w spektaklach Adama Hanuszkiewicza role tytułowe w "Hamlecie" Williama Szekspira (1970) i "Beniowskim" Juliusza Słowackiego (1971). We Francji wystąpił w adaptacji scenicznej "Przeminęło z wiatrem", gdzie wcielił się w postać Rhetta Butlera. Z Hanuszkiewiczem pracował także nad Aleksandrem Fredrą, był Edwinem-Papkinem w "Trzy po trzy" (1973) i Gustawem-Wacławem w "Mężu i żonie" (1977). Do Fredry powrócił w latach 90., wcielił się w postać Cześnika w "Zemście" w reżyserii Andrzeja Łapickiego (1998, Teatr Polski w Warszawie). Grał kolejne role w teatralnej klasyce inscenizowanej na scenie Narodowego przez Hanuszkiewicza, wystąpił m.in. jako Stańczyk i Wernyhora w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego (1974) i Adam Mickiewicz w widowisku "Mickiewicz" (1976). Na scenie warszawskiego Teatru Ateneum pokazał Rodryka w "Cydzie" Jana Andrzeja Morsztyna w inscenizacji Hanuszkiewicza (1985). W latach 90. zagrał jeszcze m.in. Keana w "Geniuszu i szaleństwie" Aleksandra Dumas w reżyserii Andrzeja Łapickiego (1993, Teatr Powszechny w Warszawie) i generała Wincentego Krasińskiego w "Nocy listopadowej. Scenach dramatycznych" Stanisława Wyspiańskiego w inscenizacji Jerzego Grzegorzewskiego (1997, Teatr Narodowy w Warszawie). W 2006 roku w przedstawieniu przygotowanym z okazji sześćdziesiątych urodzin aktora stworzył tytułowego Króla Leara z dramatu Szekspira w reżyserii Andrieja Konczałowskiego (Teatr na Woli im. Tadeusza Łomnickiego w Warszawie).

Również w teatrze TV aktor ma na swoim koncie kilkadziesiąt spektakli, w tym pamiętne role Szekspirowskie - Otella w przedstawieniu w reżyserii Andrzeja Chrzanowskiego (1984) i Makbeta w widowisku Krzysztofa Nazara (1988), a także Raskolnikowa w "Zbrodni i karze" Fiodora Dostojewskiego w reżyserii Andrzeja Łapickiego (1980). Aktor wcielił się także w postaci Regimentarza w "Śnie srebrnym Salomei" (1994) i Kosakowskiego w "Księdzu marku" Juliusza Słowackiego - kolejnych, odważnych i przenikliwych telewizyjnych interpretacjach Krzysztofa Nazara (1994). Zagrał także m.in. Starego Wiarusa w "Warszawiance" Wyspiańskiego w reżyserii Chrzanowskiego (1994), Michaela w "Odbitej sławie" Ronalda Harwooda w reżyserii Janusza Zaorskiego (1996), Stanisława Augusta w komedii historycznej Leszka Wosiewicza "Cesarka miłość" (1998) i Ernesta Hyde'a w "Umarłych ze Spoon River" Edgara Lee Mastersa w reżyserii Jolanty Ptaszyńskiej (2006).

Do mniej znanych należy jego działalność w Teatrze Polskiego Radia. Zagrał tam w kilku interesujących przedstawieniach u ciekawych reżyserów m. in.: „Wesele" Stanisława Wyspiańskiego (Chochoł) w reż. Zdzisława Nardellego (premiera 16 marca 1971), „Dziady" Adama Mickiewicza (Gustaw Kondrad) w reż. Zdzisława Nardellego (premiera 29 grudnia 1974), „Wyzwolenie" Stanisława Wyspiańskiego (Konrad/Wyspiański) w reż. Henryka Rozena (premiera 30 marca 1980), „Labirynt zwany teatrem" Zofii Orszulskiej w reż. Wojciecha Maciejewskiego (premiera 13 czerwca 1982) i „Uciekła mi przepióreczka" Stefana Żeromskiego (Przełęcki) w reż. Pawła Łysaka (premiera 6 października 1996).

Olbrychski w 1976 roku uzyskał pierwsze miejsce w plebiscycie zorganizowanym przez "Express Wieczorny" na najpopularniejszego aktora 30-lecia polskiej kinematografii. W ankiecie "Polityki" na najważniejszych aktorów XX wieku zajął siódme miejsce. W 1996 roku podczas 1. Festiwalu Gwiazd w Międzyzdrojach odcisnął dłoń na Promenadzie Gwiazd. W 1999 roku odsłonięto jego gwiazdę w Alei Gwiazd w Łodzi, oraz umieszczono tabliczkę z jego nazwiskiem w Trenczianskich Teplicach na Moście Sławy.

Był pierwszym polskim gwiazdorem zachodniego typu. Nie miał kompleksów wobec wielkiego filmowego świata, imponował siłą przebicia.

W ostatnich latach zagrał w polsko-niemieckiej produkcji „Wintervater" w reżyserii Johannesa Schmida (2010), „Ślubach panieńskich" Filipa Bajona na podstawie utworu Aleksandra Fredry (2010), u boku Angeliny Jolie w amerykańskiej produkcji „Salt" Phillipa Noyce'a (2010), węgierskim filmie „Szlag trafił sprawiedliwość" Miklósa Jancsó (2010), „Z miłości" Anny Jadowskiej (2011), filmie historycznym „1920 Bitwa Warszawska" Jerzego Hoffmana, polsko-włoskiej „Bitwie pod Wiedniem" Renzo Martinelliego (2012), sensacyjnym filmie Eugeniusza Korina „Sęp" (2012), „Hans Kloss. Stawka większa niż śmierć" Patryka Vegi (2012), irlandzkim filmie „The Hardy Bucks" Movie Mike'a Cockayne'a (2013) oraz pełnometrażowym debiucie Katarzyny Jungowskiej „Piąte. Nie odchodź!" (2014).

Wciąż nie znika z teatralnej sceny, współpracuje głównie z warszawskimi teatrami. W 2010 roku wystąpił w adaptacji „Zagraj to jeszcze raz, Sam" Woody'ego Allena w reżyserii Eugeniusza Korina (Teatr 6. Piętro w Warszawie). Następnie pojawił się w „Po drodze do Madison" w reżyserii Grzegorza Warchoła (2011, Teatr 6. Piętro w Warszawie), „Mazepie" Juliusza Słowackiego w reżyserii Piotra Tomaszuka (2012, Teatr Polski w Warszawie), „Zemście" Aleksandra Fredry, zrealizowanej przez Krzysztofa Jasińskiego (2013, Teatr Polski w Warszawie) oraz „Czarodziejskiej górze" Tomasza Manna w reżyserii Wojciecha Malajkata (2015, Teatr Syrena w Warszawie).

Jest autorem książek: "Wspominki o Włodzimierzu Wysockim" (1990), "Anioły wokół głowy" (wspólnie z Przemysławem Ćwiklińskim i Jackiem Ziarno, 1992), "Parę lat z głowy" (1997).

Aktor miał starszego brata Krzysztofa (zm. 13 marca 2017), który był fizykiem. Od młodości uprawia boks. Trzykrotnie żonaty: z aktorką Moniką Dzienisiewicz-Olbrychską, z którą ma syna Rafała Olbrychskiego, następnie z dziennikarką Zuzanną Łapicką (córką aktora Andrzeja Łapickiego), z którą ma córkę Weronikę (ur. 1982, zamieszkała w USA), a od 23 października 2003 z teatrolożką Krystyną Demską-Olbrychską, która jest również jego menadżerką.

Został członkiem honorowego komitetu poparcia Bronisława Komorowskiego przed wyborami prezydenckimi w Polsce w 2015 roku.

Nagrody i odznaczenia:
1969 - Nagroda im. Zbigniewa Cybulskiego (tygodnika "Ekran")
1970 - Srebrna Maska w plebiscycie "Expressu Wieczornego"
1970 - III miejsce w plebiscycie czytelników "Panoramy Północy" na najpopularniejszego aktora filmowego 1969 roku
1971 - Złota Kaczka
1971 - Moskwa - MFF - nagroda aktorska za rolę w "Brzezinie" w reżyserii Andrzeja Wajdy
1971 - nagroda Komitetu d/s PRi TV za wykonanie głównej roli w radiowej ijscenizacji "Dziadów" Mickiewicza
1971 - Łagów - "Lubuskie Lato Filmowe" - Złote Grono za role w filmach "Krajobraz po bitwie" i "Brzezina"
1971 - Srebrna Maska - nagroda w plebiscycie czytelników "Expressu Wieczornego" na najpopularniejszego aktora w roku 1970
1974 - nagroda państwowa II stopnia za kreacje aktorskie w teatrze i filmie
1974 - Gdańsk - I FPFF - nagroda za najlepszą rolę męską - Kmicic w "Potopie"
1974 - Złoty Krzyż Zasługi
1975 - Polne Kwiaty - nagroda plebiscytu "Expressu Poznańskiego" i CRF-u
1975 - Kufel Warmiński - nagroda plebiscytu "Panoramy Północy"
1975 - Opole - I Opolskie Konfrontacje Teatralne - nagroda za rolę tytułową w "Beniowskim" wg Juliusza Słowackiego w reżyserii Adama Hanuszkiewicza Teatrze Narodowym w Warszawie
1975 - Łagów - "Lubuskie Lato Filmowe" - Złote Grono
1975 - Czechosłowacja - Festiwal Filmów Pracujących - Nagroda Czechosłowackiej Centrali Wynajmu Filmów za rolę w filmie "Potop" w reżyserii Jerzego Hoffmana
1975 - nagroda im. Zbigniewa Cybulskiego
1975 - nagroda dla najlepszego aktora przyznawana przez czechosłowacką Centralę Rozpowszechniania Filmów
1975 - Złota Kamera za najlepszą rolę męską - za rolę Kmicica w filmie "Potop"
1977 - Odznaka za zasługi dla m. Warszawy
1980 - Olsztyn - III Festiwal Twórczości Telewizyjnej - nagroda honorowa dziennikarzy za mistrzowską realizację telewizyjną i perfekcyjne wykonanie "Lokomotywy" Jana Brzechwy
1980 - Nagroda teatralna tygodnika "Przyjaźń" za rolę Raskolnikowa w przedstawieniu "Zbrodnia i kara" Fiodora Dostojewskiego w Teatrze TVP
1980 - dyplom ministra spraw zagranicznych za wybitne zasługi w propagowaniu polskiej kultury za granicą w 1979
1986 - Legia Honorowa (odznaczenie francuskie)
1991 - Order Sztuk Pięknych i Nauk Humanistycznych (Francja)
1998 - Odznaczenie Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zasługi w pracy artystycznej
1999 - Nagroda "Aktorska Misja" na MFF "Art. Film" w Trenczianskich Teplicach (Słowacja)
2001 - Belgrad - Złota Pieczęć, nagroda Jugosłowiańskiej Kinoteki
2002 - Superwiktor
2002 - Sopot - nagroda towarzystwa Protektor Animals dla najbardziej zasłużonych obrońców zwierząt
2003 - Wielki Krzyż Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec;
2003 - Orzeł - Polska Nagroda Filmowa (nominacja) w kategorii: najlepsza drugoplanowa rola męska (w filmie Zemsta)
2006 - Złoty Medal Gloria Artis - Zasłużony Kulturze
2007 - Moskwa - 29. Międzynarodowy Festiwal Filmowy - Nagroda im. Konstantego Stanisławskiego
2007 - Praga - Festiwal Filmowy Febiofest - Nagroda Kristiana za długoletnie zasługi dla światowej kinematografii
2008 - Medal Puszkina (odznaczenie rosyjskie) za "zasługi w dziedzinie kultury, literatury, edukacji, sztuki oraz za wkład we wzbogacenie i zbliżenie kultur rożnych narodów"
2010 - Laureat magazynu "Gentleman" w kategorii "Gentleman na ekranie"
2010 - Sankt Petersburg (Rosja) - Bałtycka Gwiazda za wkład w zacieśnianie ulturowych więzi między państwami Morza Bałtyckiego
2010 - Złota Kaczka w kategorii "najlepszy aktor wszech czasów"
2012 - Tarnów - 26. Tarnowska Nagroda Filmowa - nagroda za całokształt dokonań dla polskiej kinematografii, ze szczególnym uwzględnieniem wybitnej kreacji w filmie "Ziemia obiecana"
2012 - Bydgoszcz - 20. Międzynarodowy Festiwal Autorów Zdjęć Filmowych Plus Camerimage - nagroda za szczególny wkład w sztuke filmową
2013 - Opole - tytuł doktora honoris causa Uniwerstyetu Opolskiego
2014 - Toruń - Międzynarodowy Festiwal Filmowy Tofifest - Złoty Anioł za Niepokorność Twórczą
2015 - Opole - Tytuł Honorowego Obywatela Opola
2017 - Sandomierz - XIV Festiwal Filmów - Spotkań NieZwykłych - Kamień Optymizmu

Źródła: Culture.pl, Wikipedia, E-teatr, FilmPolski

Opracował Ryszard Klimczak
Dziennik Teatralny
28 lutego 2022

Książka tygodnia

Teatr, który nadchodzi
Wydawnictwo słowo/obraz terytoria Sp. z o.o.
Dariusz Kosiński

Trailer tygodnia

La Phazz
Julieta Gascón i Jose Antonio Puchades
W "La Phazz" udało się twórcom z "La ...