Dekolonizacja bytu

„Wyklęty lud ziemi" to jeden z najsłynniejszych manifestów antykolonialnych, który do dziś fascynuje i pobudza do refleksji. Wydany w 1961 roku na wpół legalnie tekst Franza Fanona w szybkim tempie przeniknął do rozmów i dyskusji ówczesnych czytelników łamiąc tabu dotyczące skutków kolonizacji oraz problemów państw wyzwolonych. Fanon bazując na własnych doświadczeniach oraz obserwacjach poddaje psychologiczno-filozoficzno-politycznej analizie stan dekolonizacji. Autor dokładnie przyglądając się problemom takim jak przemoc, manichejski podział na kolonizowanych i kolonizatorów, wewnętrze rozłamy w obrębie wyzwolonego społeczeństwa, istotny wpływ ruchu chłopskiego na kształtowanie się polityki państwa, etc., zwraca uwagę na kwestie, które do dziś wydają się widoczne w wykluczaniu pewnych społeczeństw, mniejszości, ale i jednostkowych osób.

Tym, co do dziś wyróżnia „Wyklęty lud ziemi" spośród wielu innych tekstów dotyczących problemu dekolonizacji, to szczególny nacisk jaki Fanon kładzie na problem przemocy oraz uwzględnienia ruchu chłopskiego w rozmowie o dekolonizacji i próbach zbudowania samodzielnego państwa. Jego refleksja dotycząca kwestii przemocy niewątpliwie zaskakuje przyjętym determinizmem i co za tym idzie "usprawiedliwieniem" jej występowania u osób skolonizowanych. Jakkolwiek nie stanowi to nawoływania czy postulatu jej wykorzystania, tak sama refleksja uwzględnia nieuchronność jej wystąpienia w walce o niepodległość.

Fanon zwraca uwagę na bezustanną przemoc z jaką spotykają się skolonizowani. Zamknięci w narzuconej bierności i ospałości, doświadczają bezustannego uprzedmiotawiania. Poddawani odczłowieczającym praktykom (w tym językowym) posiadają jednak w sobie wewnętrzne przeświadczenie o własnej wartości i podmiotowości. Podskórna chęć czynu, aktu, właściwa podmiotowi działającemu w świecie wywołuje w nich gniew, który jedyne nasycenie odnajduje we krwi. Fanon w niezwykle wnikliwy sposób analizuje– z punktu widzenia kolonizatora lub osoby z zewnątrz – irracjonalne występowanie bratobójczych walk, wybuchów przemocy oraz powrotu do zwalczania się plemion.

W tych aktach przemocy Fanon dostrzega przebudzanie się sprawczości, która, jeśli podejmie walkę o godność i wyzwolenie nieuchronnie będzie opierać się na przemocy. Agresja i przemoc zastosowane wobec uciskających kolonizatorów będzie jednak proporcjonalna do tej, jaka stosowana była wobec uciskanego ludu. Różnica będzie jednak polegała na jej postrzeganiu – śmierć jednego kolonizatora odbije się bowiem większym echem niż okrutne morderstwo tysięcy skolonizowanych ludzi.

Merytoryczna wartość tych rozważań niewątpliwie znajduje swoje uzasadnienie w doświadczeniach i wykształceniu Fanona, który jako psychiatra analizował problem przemocy na wielu wymiarach – somatycznym, psychicznym oraz historycznym.

Tym, co do dziś zwraca uwagę w lekturze „Wyklętego ludu ziemi" jest tym samym analiza zaburzeń psychicznych wywołanych doświadczeniem kolonialnej wojny – zarówno samego okresu kolonizacji, walki o niepodległość, jak i następnie mierzenia się z odpowiedzialnością za zbudowanie niepodległego państwa na zgliszczach byłych kolonii.

Obecnie próba zrozumienia sytuacji osób, które doświadczyły dekolonizacji wydaje się równie istotna, co w 1961 roku, kiedy to po raz pierwszy „Wyklęty lud ziemi" trafił do rąk francuskich czytelników. Jest to o tyle ważne, że zmusza do zastanowienia się i próby zrozumienia sytuacji krajów rozwijających się i ich mieszkańców. Bowiem wiele lat ucisku, negowania rodzimej kultury, odbieranie godności i - wydawałoby się niezbywalnego - prawa do nazywania się człowiekiem wywołało traumę, która do tej pory obecna jest u prawnuków skolonizowanych ludzi. Sama świadomość, iż Europa rozwinęła się i wciąż rozwija kosztem dawnych kolonii, powinna prowadzić do odpowiedzialności za obecną sytuację zarówno państw jak i zamieszkujących je jednostek. Niestety, pomimo tylu lat badań, analiz, rozmów i prób przerwania podszytego rasizmem sposobu myślenia walka ze starymi, groteskowymi poglądami wciąż trwa...

Oprócz fragmentów poświęconych psychologicznej analizy doświadczenia kolonizacji, Fanon w swojej książce rozważa również społeczno-ekonomiczne problemy z jakimi musi mierzyć się wyzwolony naród. Podziały społeczne, podszepty byłych kolonizatorów, tragiczna sytuacja państwa i jej mieszkańców, to tylko kilka z poruszanych przez Fanona kwestii. Tym, co wydaje się szczególnie interesujące, to nacisk jaki autor kładzie na wartość ruchu chłopskiego. W nim bowiem Fanon upatruje prawdy dotyczącej obecnej sytuacji wyzwolonego narodu, zaś problemy wsi wydają się najlepszym odzwierciedleniem problemów osób kolonizowanych. Dotkliwa bieda czy spotęgowanie tradycyjnych wierzeń i mitów wydają się bowiem obce mieszkańcom miast, których idee i dążenia zdają się odbiegać od osób zamieszkujących obszary wiejskie. Ponadto Fanon analizuje samą w sobie siłę, jaką w walce o niepodległość reprezentuje „prosty" lud, jego naturę, rządzące nim afekty, ale i wartości jakie sobą reprezentuje i do jakich dąży.

Analiza ta jest o tyle ważna, że prowadzi następnie do uniwersalnego spojrzenia na sytuację uciskanych grup i jednostek. Fanon wnikliwie przygląda się różnym dążeniom i ideom nowego państwa, dodając od siebie własne postulaty i spostrzeżenia. "Wyklęty lud ziemi" to książka skierowana zarówno do osób wykluczonych, jak i do wykluczających lub znajdujących się w "uprzywilejowanej pozycji" społeczno-kulturowej. Jest to o tyle istotne, że analiza dekolonizacji nie tylko ukazuje idee Fanona dotyczące nowej przyszłości państw rozwijających się i ich mieszkańców, ale i pomaga osobom "z zewnątrz" zrozumieć nieznane im doświadczenia. Co za tym idzie, "Wyklęty lud ziemi" to postulat wolności i niepodległości nie tylko na gruncie społeczno-polityczno-ekonomicznym, ale i w ujęciu kulturowym oraz psychologicznym.

Podsumowując, książka „Wyklęty lud ziemi" - pomimo upływu czasu od jej pierwszego wydania - nie traci swojej aktualności, wciąż stanowiąc źródło inspiracji do rozważań nad problemem dekolonizacji. Zawarte w niej rozważania Fanona nie tylko pobudzają do ponownego przemyślenia trudnej historii przemocy i niewoli, ale i stanowią interesujące analizy z zakresu psychologii, filozofii, ekonomii oraz polityki, które przebijają mur codziennej ignorancji, zmuszając do zmierzenia się z dawną, ale i obecną sytuacją społeczno-polityczną. Fanon opowiadając o doświadczeniach zniewolonych grup ujmuje je w kontekście uniwersalnym, ale i jednostkowym. Jego rozważania są bowiem nakierowane na doświadczenia całej wykluczonej ludności, na którą składają się poszczególne, indywidualne osoby. Sprawia to zaś, że nie jest to analiza wyzwolenia Algierii, a próba zrozumienia indywidualnej roli i doświadczenia każdego Algierczyka jako jednostki.