Henryk Bista (1934 - 1997)

W 1958 roku ukończył Wydział Aktorski Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie. Od razu po studiach został zaangażowany do warszawskiego Teatru Ateneum, gdzie grał do 1962 roku. Później przez dwa lata był aktorem Teatru im. Juliusza Osterwy w Lublinie. Od 1962 roku, przez 30 lat, związany był z Teatrem Wybrzeże w Gdańsku. W 1992 roku wrócił do Warszawy i do śmierci pracował w zespole Teatru Współczesnego.

Popularność przyniosły Biście liczne role filmowe, przeważnie drugoplanowe. Największe uznanie zyskał natomiast dzięki rolom teatralnym granym przede wszystkim w Teatrze Wybrzeże. Z równym powodzeniem występował w repertuarze współczesnym, jak i w klasyce, tworząc kreacje w dramatach Słowackiego, Mickiewicza i Szekspira.

Na scenie debiutował w 1958 roku rolą Arlekina w „Lekarzu mimo woli" Moliera w reżyserii Jerzego Rakowieckiego w warszawskim Teatrze Ateneum. Długo szlifował aktorskie umiejętności, najpierw w Ateneum, później w Teatrze im. Osterwy w Lublinie i, w końcu, w Teatrze Wybrzeże, gdzie w początkowym okresie grał w przedstawieniach Kazimierza Brauna (m.in. Walerego w „Skąpcu" Moliera 1963) i Jerzego Golińskiego (m.in. Edmund Mortimer w „Królu Henryku IV" Szekspira, 1963, Don Pedro w „Wiele hałasu o nic" Szekspira, 1966). Pierwszą wybitną rolą Bisty był Łazarz w „Tragedii o bogaczu i Łazarzu" - XVI-wiecznym tekście Anonima Gdańskiego w reżyserii Tadeusza Minca (1968). Rok później zagrał Lucchesiniego w prapremierze „Termopili polskich" Tadeusza Micińskiego w reżyserii Marka Okopińskiego (1970), gdzie stworzył lucyferyczną postać pruskiego posła. W 1973 roku był Jagonem w Szekspirowskim „Otellu" w reżyserii Marka Okopińskiego.

Bista uważał rolę Jagona za cezurę swojego aktorstwa. Zbiegły się w niej jego wcześniejsze sceniczne doświadczenia i równocześnie pojawiły nowe, które zaowocowały w przyszłości wieloma kreacjami niejednoznacznych bohaterów, rozpiętych między absolutnym złem a ludzkimi słabościami i skazami charakteru. W 1977 roku powstała kolejna ważna rola w dorobku aktora - Lucyfer w „Samuelu Zborowskim" Juliusza Słowackiego w reżyserii Stanisława Hebanowskiego. Jej głównym punktem był dwunastominutowy monolog w drugiej części spektaklu, w którym "porażał nie tyle siłą słowa, co jasnością i logiką wywodu" - notowała Lidia Górska. ("Dialog" 1998, nr 3). W ten sposób Bista nadawał główny rys postaci, która stawała się nie tyle ucieleśnieniem diabelskości, co szatańskiej idei, na wskroś sugestywnej i inteligentnej. Dwa lata później, w wieku 45 lat, Bista zagrał Gustawa-Konrada w Mickiewiczowskich Dziadach w inscenizacji Macieja Prusa, tworząc interesującą interpretację romantycznego bohatera. W jego ujęciu Gustaw-Konrad był przede wszystkim dojrzałym, skupionym mężczyzną. Aktor stonował także, "techniczną", gestyczno-mimiczną wyrazistość, która czasami prowadziła go w stronę manieryczności.

W 1980 roku można było oglądać Bistę w świetnej roli Robespierre'a w „Sprawie Dantona" Stanisławy Przybyszewskiej w inscenizacji Andrzeja Wajdy i reżyserii Macieja Karpińskiego.

Równocześnie obok ról z klasycznego repertuaru Bista z powodzeniem występował w dramacie współczesnym. Był m.in. Adwokatem w „Maleńkiej Alicji" Edwarda Albee'ego (1971) i Milosem w „Cmentarzysku samochodów" Fernando Arrabala (1972) - przedstawieniach Stanisława Hebanowskiego. Zagrał też Reżysera w „Naszym mieście" Thorntona Wildera (1972, reż. Lech Hellwig-Górzyński). Stworzył ciekawe postacie komediowe jako Fujarkiewicz w „Domu otwartym" Michała Bałuckiego w reżyserii Jerzego Kreczmara (1971) i Ordęga w „Lamencie" Michała Choromańskiego w reżyserii Andrzeja Rozhina (1973). Do jego najlepszych ról komediowych należał Dziadek w „Białym małżeństwie" Tadeusza Różewicza w inscenizacji Ryszarda Majora (1976).

Nie zabrakło wśród nich także Papkina z „Zemsty" Aleksandra Fredry. Bista zagrał go w przedstawieniu reżyserowanym przez Stanisława Hebanowskiego (1982).

W następnych latach Bista nie raz powracał do postaci komediowych, lub takich, którym nadawał komediowy ton. Należały do nich m.in. role Isidora w „Awanturze w Chioggi" Carlo Goldoniego (1993) i Prezesa w „Martwych duszach" Mikołaja Gogola (1995) - spektaklach reżyserowanych przez Macieja Englerta w warszawskim Teatrze Współczesnym.

Z wyrazistym przerysowaniem zagrał także jedną ze swoich ostatnich ról - Człowieka w „Ambasadorze" Sławomira Mrożka w reżyserii Erwina Axera (1995).

W filmie Bista stworzył ponad sto ról. Zazwyczaj były to role drugoplanowe lub epizody, jak świetny Lovenstein w „Liście Schindlera" Stevena Spielberga (1993). Jego filmowe dossier zawiera zarówno role w błahych komediach – „Między ustami a brzegiem pucharu" Zbigniewa Kuźminskiego (1987), a z drugiej strony także role - Grzegorza w „Matce królów" Janusza Zaorskiego (1982) i Senatora w „Lawie" Tadeusza Konwickiego wg Dziadów Adama Mickiewicza (1989). Należał do tych aktorów, którym wystarczyła krótka scena, żeby ukazać widzom charakter postaci.

Był mistrzem epizodu, komplikował graną postać i dawał jej niejednoznaczny wymiar. Często w filmie grał "teatralnie", świadomie odwołując się do określonych konwencji.

Pierwszymi ważnymi rolami ekranowymi Bisty były postacie Stefana Wańka w kryminalnym dramacie Tadeusza Chmielewskiego „Wśród nocnej ciszy" i Doktora Kautersa w „Szpitalu Przemienienia" Edwarda Żebrowskiego, obie z 1978 roku. Stworzył intrygujące portrety bohaterów, odkrywając z upływem akcji ich prawdziwe psychologiczne oblicze. Później zagrał m.in. w serialu telewizyjnym – „Królowej Bonie" Janusza Majewskiego (1980), w telewizyjnej „Stacji" Antoniego Krauzego (1981) i nauczyciela-psychopatę w „Yesterday" Radosława Piwowarskiego (1984). Grał w filmach Piotra Szulkina: „O-bi, o-ba. koniec cywilizacji" (1984) i „Ga, ga chwała bohaterom" (1985) oraz Filipa Bajona: „Magnat" (1986), „Bal na dworcu w Koluszkach" (1989) i „Saunie" (1992). Wystąpił w „Życiu wewnętrznym" (1986), „Porno" (1989) i „Nic śmiesznego" (1995) Marka Koterskiego. Był cynicznym i przekupnym sędzią piłkarskim w „Piłkarskim pokerze" Janusza Zaorskiego (1988) i bezradnym dyrektorem szkoły w „Ostatnim dzwonku" Magdaleny Łazarkiewicz (1989). Zagrał Żyda Mistiga w „Dwóch księżycach" Andrzeja Barańskiego (1993), a także telemaniaka w „Polskiej śmierci" Waldemara Krzystka (1994).

Swoje największe role filmowe Bista wykreował w drugiej połowie lat 80. W 1985 roku wcielił się w postać pana M., emerytowanego dygnitarza w filmie Tomasza Zygadły „Sceny dziecięce z życia prowincji".

Dwa lata później stworzył swoją największą kreację jako Senator w „Lawie" w reżyserii Tadeusza Konwickiego. W tej postaci, tak samo jak w swoich największych scenicznych rolach, Bista pokazał człowieka o diabolicznym obliczu. Zawarł w niej przerażający obraz satrapy, a równocześnie żałosnego człowieka władzy, przechodząc od tonu dramatycznego w komediowy. Jak pisali krytycy, w jego Senatorze było "wszystko".

Pochowany na Starych Powązkach w Warszawie.

Odznaczenia, nagrody i wyróżnienia:
- Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1984)
- Złoty Krzyż Zasługi (1976)
- Srebrny Krzyż Zasługi (1971)
- Medal 30-lecia Polski Ludowej (1975)
- Brązowy Medal „Za Zasługi dla Obronności Kraju" (1968)
- Odznaka Zasłużony Działacz Kultury (1986)
- Odznaka „Za Zasługi dla Ziemi Gdańskiej" (1972)
- Wyróżnienie na II Kaliskich Spotkaniach Teatralnych w Kaliszu za rolę Jima Tyrone'a w spektaklu Księżyc świeci nieszczęśliwym Eugene'a O'Neilla w reż. Jerzego Rakowieckiego w Teatrze im. Juliusza Osterwy w Lublinie (1962)
- Nagroda na XI Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu za rolę Łazarza w spektaklu Tragedia o bogaczu i Łazarzu w reż. Tadeusza Minca w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku (1969)
- Nagroda na XVII Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu za rolę Gorgoniusza w spektaklu Cyganeria warszawska Adolfa Nowaczyńskiego w reż. Stanisława Hebanowskiego w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku (1975)
- Nagroda im. Galla (1976)
- Nagroda Ministra Kultury i Sztuki II stopnia za osiągnięcia aktorskie (1977)
- Nagroda na IV Opolskich Konfrontacjach Teatralnych w Opolu za rolę Lucyfera w spektaklu Samuel Zborowski Juliusza Słowackiego w reż. Stanisława Hebanowskiego w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku (1978)
- Teatralna Nagroda Wybrzeża za wybitną kreację aktorską w „Samuelu Zborowskim" Juliusza Słowackiego w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku (1978)
- Nagroda Wojewody Gdańskiego za wybitne osiągnięcia w dziedzinie kultury (1980)
- „Złota Kareta" – nagroda redakcji „Nowości" na XXIII Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu za najwybitniejszą kreację aktorską festiwalu, rolę Wilhelma Tona w spektaklu Kniaź Patiomkin Tadeusza Micińskiego w reż. Macieja Prusa w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku (1981)
- Nagroda na VII Opolskich Konfrontacjach Teatralnych za rolę Wilhelma Tona w spektaklu Kniaź Patiomkin Tadeusza Micińskiego w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku (1981)
- Nagroda Wojewody Gdańskiego z okazji Międzynarodowego Dnia Teatru za rolę Prokuratora Scurvy'ego w spektaklu Szewcy Stanisława Ignacego Witkiewicza w reż. Marcela Kochańczyka w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku (1982)
- Nagroda na XXV Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu za rolę Pijaka w spektaklu Ślub Witolda Gombrowicza w reż. Ryszarda Majora w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku (1983)
- Nagroda na XXV Kaliskich Spotkaniach Teatralnych za rolę Łopachina w spektaklu Wiśniowy sad Antona Czechowa w reż. Krzysztofa Babickiego w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku (1985)
- Nagroda Przewodniczącego Komitetu do Spraw Radia i Telewizji za wybitne kreacje aktorskie w Teatrze Telewizji (1986)
- Nagroda na VI Włocławskim Przeglądzie Filmów Polskich we Włocławku za rolę kamerdynera Franza w filmie Między ustami a brzegiem pucharu w reż. Zbigniewa Kuźmińskiego (1987)
- Nagroda Wojewody Gdańskiego za rolę Brechta w spektaklu Opowieści Hollywoodu Christophera Hamptona w reż. Kazimierza Kutza w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku (1987)
- „Złoty Ekran" za role w widowiskach Teatru Telewizji: tytułową rolę w spektaklu Jacobowsky i pułkownik Franza Werfela w reż. Edwarda Dziewońskiego, rolę Ictavio Piccolominiego w spektaklu Wallenstein Friedricha Schillera w reż. Krzysztofa Babickiego, rolę Messerschmanna w spektaklu Zaproszenie do zamku Jeana Anouilha w reż. Krystyny Sznerr i rolę Tomasza Cromwella w spektaklu Miecz obosieczny Jerzego Zawieyskiego w reż. Tadeusza Malaka (1989)
- Nagroda na XV Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni w kategorii: najlepsza drugoplanowa rola męska za rolę Senatora w filmie Lawa – Opowieść o „Dziadach" w reż. Tadeusza Konwickiego (1990)
- Nagroda Teatralna Prezydenta Gdańska (1990)

Źródła: Culture.pl, Wikipedia, E-teatr