Izabella Cywińska (1935-2023)

Ukończyła etnografię na Uniwersytecie Warszawskim (1956) i Wydział Reżyserii Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie (1966). Przez wiele lat prowadziła poznański Teatr Nowy (1973-1989). W czasie stanu wojennego została internowana. W latach 1989-1990 była ministrem kultury w rządzie Tadeusza Mazowieckiego. Od 1990 do 1994 pełniła funkcję prezesa Fundacji Kultury, jednocześnie w latach 1992-1994 zasiadała w Radzie do spraw Kultury przy Prezydencie RP.

Debiutowała w 1965 roku "Dozorcą" Harolda Pintera w Teatrze im. Aleksandra Węgierki w Białymstoku (obecnie Teatr im. Józefa Piłsudskiego). Później reżyserowała m.in. w Teatrze Współczesnym w Warszawie, Teatrze Ludowym w Nowej Hucie i poznańskim Teatrze Polskim, w którym przygotowała m.in. "Klątwę" Stanisława Wyspiańskiego (1969), "Uciekła mi przepióreczka" Stefana Żeromskiego (1969) i "Elektrę" Sofoklesa (1970).

W 1970 roku objęła trzyletnią dyrekcję w Teatrze im. Wojciecha Bogusławskiego w Kaliszu, tworząc ambitny teatr o wysokim poziomie artystycznym. Skupiła wokół siebie młodych, ciekawych twórców, m.in. Macieja Prusa, Helmuta Kajzara i Jerzego Satanowskiego. Na kaliskiej scenie debiutowali wtedy m.in. Halina Łabonarska i Wiesław Komasa. Sama reżyserowała m.in. utwory Gabrielii Zapolskiej ("Moralność pani Dulskiej", 1970, "Ich czworo", 1972) nadając im współczesny wyraz, a także dramaturgię rosyjską – "Trzy siostry" Antoniego Czechowa (1972) i "Śmierć Tarełkina" Aleksandra Suchowo-Kobylina (1972).

Cywińska wnikliwie analizowała tekst, jej teatr był teatrem aktorskim. Podejmowała w nim tematy egzystencjalne i społeczne. Interesowała ją przede wszystkim literatura dwudziestolecia międzywojennego, modernizm, literatura rosyjska. Nigdy nie ukrywała też swojej pasji moralizatorskiej. Zapytana o tematy, które obchodzą ją najbardziej, odpowiadała w Rzeczpospolitej:

Po skończeniu szkoły teatralnej ważne były te egzystencjalne i może przy nich bym pozostała, ale przyszło mi żyć w gwałtownie zmieniającej się rzeczywistości. Przeżyłam świadomie rok 1956, 1968. Zaczęłam wtedy robić teatr stricte polityczny. Przez wiele lat. Ciągle też powraca, jak bumerang, temat odpowiedzialności.

W 1973 roku została dyrektorem naczelnym i artystycznym Teatru Nowego w Poznaniu i prowadziła go przez kilkanaście lat, do 1989 roku. Stworzyła jeden z najlepszych teatrów w Polsce, scenę otwartą, gotową do dialogu z publicznością, zaangażowaną społecznie. Znowu udało jej się zatrudnić do współpracy indywidualności. W Teatrze Nowym pracował Janusz Nyczak, Janusz Wiśniewski, Wojciech Szulczyński, Edward Wojtaszek, Antoni Libera i scenografowie: Irena Biegańska, Kazimierz Wiśniak, Jerzy Juk-Kowarski, Andrzej Sadowski i Krzysztof Pankiewicz. Bożena Frankowska pisała w Teatrze:

W Poznaniu teatr jej stał się bardziej dojrzały aktorsko, głębszy myślowo, uspokojony plastycznie.

Pierwszym przedstawieniem, jakie wyreżyserowała w Nowym, byli "Giganci z gór" Luigiego Pirandella (1973). Nadal realizowała swoją społeczną pasję i wystawiała literaturę rosyjską, m.in. ponownie "Śmierć Tarełkina" (1973), "Na dnie" Maksyma Gorkiego (1974), "Łaźnię" Włodzimierza Majakowskiego (1978), "Rewizora" Mikołaja Gogola (1980). W teatrze uprawiała także polityczną publicystykę, była inscenizatorką "Wiernych blizn" Jerzego Grzymkowskiego (1979), autorką realizacji na podstawie polskiej poezji "Herody polskie" (1980) i rozliczeniowego widowiska "Oskarżony: czerwiec pięćdziesiąt sześć" (1981) na podstawie zeznań świadków poznańskich wydarzeń czerwcowych. Ale Cywińska przygotowała tutaj także m.in. "Onych" Stanisława Ignacego Witkiewicza (1975), "Wijuny" Teresy Lubkiewicz-Urbanowicz (1976), "Turonia" Stefana Żeromskiego (1977), "Judasza z Kariothu" Karola Huberta Rostworowskiego (1981) i "Wroga ludu" Henrika Ibsena (1982). Cywińska powoli odchodziła od realizmu obyczajowo-psychologicznego. Styl reżyserki nie uciekał od mocnych teatralnych środków, często swoje przedstawienia przygotowywała w poetyce neorealistycznej. Jacek Sieradzki pisał o przedstawieniach "Giganci z gór", "Oni", "Na dnie" i "Rewizor":

"Seria inscenizacji Cywińskiej, której najogólniej pojętym tematem były współczesne zagrożenia – najrozmaitsze, czasem nie sprecyzowane, niejasne, podświadome – indywidualnych wartości ludzkich, ta seria efektownych scenicznie inscenizacji była zaprzeczeniem estetyki lekkiej, łatwej i przyjemnej. Teatr Nowy zapraszał swoich widzów na przedstawienia ponure, czarne, gorzkie.

W latach 80. Cywińska często adaptowała polską prozę. Powstały: "Jezioro Bodeńskie" Stanisława Dygata (1984), sztuki wg Witolda Gombrowicza: "Pamiętnik Stefana Czarnieckiego" i "Dziewictwo" (1986), "Narzeczony Beaty" wg Adolfa Rudnickiego (1987) i "Cmentarze" na podstawie Marka Hłaski (1988). O kondycji współczesnego człowieka Cywińska zaczęła więc mówić współczesnymi tekstami polskimi. W 1993 roku wyreżyserowała jeszcze "Antygonę w Nowym Jorku" Janusza Głowackiego w warszawskim Teatrze Ateneum, a w 2002 roku, po prawie dziesięcioletniej przerwie w pracy na scenie dramatycznej, zaadaptowała głośną powieść Stefana Chwina "Hanemann" (Teatr Wybrzeże w Gdańsku).

W latach 80. i 90. dużo reżyserowała w Teatrze Telewizji, z którym związana jest od 1968 roku. Na małym ekranie przygotowała m.in. "Ciemności kryją ziemię" wg Jerzego Andrzejewskiego (1986), "Słonia" Aleksandra Kopkowa (1987), "Norę" Henrika Ibsena (1994), a także dwa spektakle na podstawie prozy Wiesława Myśliwskiego: "Drzewo" (1998) i "Dotknięcia" (2001). Ostanie jej realizacje to Merylin Mongoł Nikołaja Kolady (2002) i "Bar świat" – adaptacja opowiadań Bohumila Hrabala (2002).
Izabella Cywińska, fot. Albert Zawada/AW

Ostatnie spektakle na scenie dramatycznej przygotowała w warszawskich teatrach. Na scenie Współczesnego pokazała "Waszą Ekscelencję" na motywach "Wsi Stiepańczykowo i jej mieszkańców" Fiodora Dostojewskiego (2006). Jacek Sieradzki pisał o przedstawieniu w "Przekroju":

Izabella Cywińska nie chce relacjonować fabuły wczesnej powieści Dostojewskiego. Chce się śmiać, a jeszcze bardziej złościć na bałwochwalstwo, jakim darzy się miernotę; wolno sądzić, że denerwują ją podobne praktyki w okolicznościach historycznie bliższych niż XIX-wieczna Rosja.

Do tematu władzy i rozliczeń z przeszłością powróciła w "Czarownicach z Salem" Arthura Millera, zrealizowanych w Teatrze Powszechnym (2007).

W latach 2008-2011 roku Cywińska była dyrektorem artystycznym warszawskiego Teatru Ateneum im. Stefana Jaracza, w którym wyreżyserowała m.in. "Odejścia" Václava Havla (2008) i "Namiętności" na motywach opowiadań Isaaka Bashewisa Singera (2008). Ostatnim spektaklem zrealizowanym w Ateneum był "Bóg mordu", najsłynniejsza sztuka francuskiej dramatopisarki Yasminy Rezy. Spektakl został uznany przez krytyków za najlepszy wyreżyserowany przez Cywińską na tej stołecznej scenie.

Następnie reżyserka wystawiła "Matkę i dziecko/Letni dzień" (2012, Teatr na Woli im. Tadeusza Łomnickiego w Warszawie) oraz dwa spektakle dla Teatru Polonia w Warszawie: "Zbrodnię z premedytacją" Witolda Gombrowicza (2012) oraz "Babę Chanel" Nikołaja Kolady (2013). Spektakl to tragikomedia, której osią jest śledztwo w sprawie nieistniejącej zbrodni. Agnieszka Moroz pisała w Dzienniku Teatralnym Szczecin:

"Zbrodnia z premedytacją" to spektakl, który dowodzi aktualności i uniwersalności gombrowiczowskich refleksji. Nie tylko trafnie oddaje on bezwzględną machinę manipulacji, w której tryby każdego dnia wplątują nas media, politycy, a nawet sieci fast foodów i supermarketów, ale także dotyka popularnego dziś problemu, jakim jest tabu śmierci.

Następnie Cywińska wyreżyserowała "Wiśniowy sad" Czechowa (Teatr na Woli w Warszawie, 2013) oraz "... coś jeszcze musiało być" Hanny Krall (Teatr Żydowski w Warszawie, 2015).

Reżyserka nakręciła również dwa filmy telewizyjne: serial "Boża podszewka" (1997) na motywach powieści Teresy Lubkiewicz-Urbanowicz – obyczajową rodzinną sagę opowiadającą o losach mieszkańców Wileńszczyzny w pierwszej połowie XX wieku i "Cud purymowy" (2000) – fabularny obraz o głęboko zakorzenionym polskim antysemityzmie. Na dużym ekranie zrealizowała psychologiczny film "Kochankowie z Marony" według opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza (2005). Ekranizacja noweli, rozgrywająca się w latach 60., bardzo współcześnie i przekonująco opowiadała o ludzkich emocjach. Karolina Gruszka, grająca jedną z głównych postaci, za rolę Oli została uhonorowana na Festiwalu w Gdyni.

W 2015 do księgarń trafiła autobiograficzna książka Izabelli Cywińskiej "Dziewczyna z kamienia", porywająca opowieść o sztuce, polityce i i miłości. Ze świata dzieciństwa spędzonego na dworze w Kamieniu zabiera czytelników na polityczne salony i za kulisy teatru XX wieku. O swojej autobiografii pisała tak:

Postanowiłam, że opiszę WSZYSTKO. Dobre i złe rzeczy, te powszechnie znane i te dotąd ukryte... Wszystko co pamiętam, co przeżyłam, co zrobiłam... Wszystko, czego się wstydzę i z czego jestem dumna.

Była świadkiem czterech epok. "Urodziłam się w rodzinie ziemiańskiej, a skończyłam w rozpustnym teatrze" – żartowała Cywińska w rozmowie z Polskim Radiem. Książka ukazała się nakładem wydawnictwa Agora.

Zmarła 23 grudnia 2023 roku w wieku 88 lat.

Nagrody i odznaczenia:

- 1973 - II nagroda za reżyserię "Śmierci Tarełkina" Aleksandra Suchowo-Kobylina w Teatrze im. Bogusławskiego w Kaliszu na 12. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych;
- 1974 - Złoty Krzyż Zasługi; I nagroda za ukształtowanie walorów zespołowych w "Operze za trzy grosze" Bertolta Brechta w Teatrze Nowym w Poznaniu na 14. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych;
- 1976 - Medal Komisji Edukacji Narodowej; Nagroda reżyserska za "Onych" Stanisława Ignacego Witkiewicza z Teatru Nowego w Poznaniu na 2. Opolskich Konfrontacjach Teatralnych; Nagroda za reżyserię sztuki "Wijuny" Teresy Lubkiewicz-Urbanowicz w Teatrze Nowym w Poznaniu na 17. Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu;
- 1977 - Nagroda Ministra Kultury i Sztuki II stopnia za osiągnięcia w twórczości reżyserskiej;
- 1980 - Złota Odznaka "Zasłużony Białostocczyźnie";
- 1981 - II nagroda w konkursie Teatru Telewizji za reżyserię i opracowanie dramaturgiczne "Judasza z Kariothu" Karola Huberta Rostworowskiego na 21. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych;
- 1986 - Nagroda Przewodniczącego ds. Radia i Telewizji za przedstawienie "Ciemności kryją ziemię" wg Jerzego Andrzejewskiego;
- 1987 - Wyróżnienie za reżyserię sztuki "Zorza" Bogusława Schaeffera w Teatrze Nowym w Poznaniu na 26. Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu;
- 1989 - Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski; Nagroda Ministra Kultury i Sztuki za wybitne osiągnięcia w dziedzinie reżyserii sztuk teatralnych i telewizyjnych; I nagroda za reżyserię "Tartuffe'a" Moliera w Teatrze Nowym w Poznaniu na 15. Opolskich Konfrontacjach Teatralnych; Nagroda miasta Poznania;
- 1997 - III nagroda w kategorii telewizyjnego dramatu dla dorosłych za "Piękno" Piotra Bednarskiego na Międzynarodowym Festiwalu Telewizyjnym w Płowdiw w Bułgarii;
- 2000 - Nagroda Publiczności im. Willego Brandta przyznawana za ochronę praw człowieka oraz Specjalna Nagroda Parlamentu Europejskiego dla filmu "Cud purymowy" na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym Prix Europa w Berlinie; Nagroda Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji dla filmu "Cud purymowy" na 25. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni;
- 2001 - "Złota Nimfa" dla filmu "Cud purymowy" na 41. Międzynarodowym Festiwalu Filmów i Widowisk Telewizyjnych w Monte Carlo; Statuetka "Wojciecha 200-lecia" przyznana z okazji 200-lecia Teatru im. Bogusławskiego w Kaliszu;
- 2002 - Statuetka "Gwiazda Telewizji Polskiej" wręczona z okazji 50-lecia Telewizji Polskiej za reżyserię filmów telewizyjnych i spektakli Teatru Telewizji;
- 2000 - Litewska nagroda państwowa za zasługi w rozwijaniu współpracy politycznej, kulturalnej i społecznej Polski i Litwy;
- 2005 - Złoty Medal Gloria Artis - Zasłużony Kulturze;
- 2006 - Krzyż Oficerski Orderu Zasługi Republiki Litewskiej - nagroda państwowa za zasługi w rozwijaniu współpracy politycznej, kulturalnej i społecznej Polski i Litwy;
- 2008 - Tytuł Honorowego Obywatela Kalisza;
- 2011 – Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski;
- 2013 - Tytuł Honorowego Obywatela Poznania "uznaniu wybitnych osiągnięć i zasług dla miasta oraz kultury narodowej".