Jentl - pragnąć wolności i za to zapłacić

Warszawa 2023, oglądamy przedstawienie w reżyserii Roberta Talarczyka, dyrektora Teatru Śląskiego im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach, laureta m.in. Nagrody Zygmunta Hübnera, czy Nagrody im. Wojciecha Korfantego. W tym roku odbyły się premiery dwóch jego najnowszych realizacji: „Hamlet we wsi Głucha Dolna" w Teatrze Nowym w Łodzi i „Empuzjon" w Teatrze Śląskim w Katowicach. „Jentl" (premiera 26.11.2021) jest wystawiane w ramach bogatego repertuaru 20 Festiwalu Kultury Żydowskiej „Warszawa Singera". Tak jak zapowiedział Remigiusz Grzela, jednym z motywów tegorocznej edycji są kobiety wojowniczki. Jentl jest więc kolejną z nich. Młoda żydówka lubująca się w studiowaniu Talmudu (surowo zabronionym dla kobiet w jej wspólnocie) tworzy swoje męskie alter ego - Anszela, który daje jej wolność.

Trzy aktorki i trzy różne Jentl. Podobno każda z nich nadaje postaci inną jakość. Tego ocenić nie mogę, ale wiem na pewno, że debiutująca w tej roli Aleksandra Idkowska wbija widza w fotel, gdy wyśpiewuje piosenki Talarczyka, dodając im siły swoim monumentalnym głosem. Piosenki są dość proste, ukazują walkę dziewczyny z opresyjnymi, patriarchalnymi autorytetami i podkreślają jej ogromną determinację.

Zdeterminowany, choć na innym polu, jest też krawiec (Rafał Rutowicz). Chce wykonać zlecenie jak najlepiej, by nie zepsuć renomy swojego zakładu i gdy Jentl utrudnia mu pracę ten mało nie wyjdzie z siebie. Rafał Rutowicz sprawia, że choć postać jest komiczna, to jest przy tym przekonująca i urzekająca.

Muzyka Hadriana Filipa Tabęckiego, laureata licznych nagród i założyciela stowarzyszenia Muzyka Bez Granic, sama w sobie jest powodem, żeby iść na to przedstawienie. Tajemnicza i drapieżna, wprowadza atmosferę nieuchronności. Głośne owacje zebrała cymbalistka Marta Maślanka, która zagrała m.in. „Melodię Jankiela" w „Panu Tadeuszu" czy „Taniec Eleny" z filmu „Bandyta". W ciemności, na uboczu, czarowała publiczność dźwiękami swojego instrumentu. Aż zadaję sobie pytanie: czemu tak niewielu jest cymbalistów?

Gdy wiedzione melodią pląsają płynnie barwne mozaiki, czujemy się, jak gdyby obecni byli jacyś bogowie, tajemnicze siły obserwujące wydarzenia wyjęte z biegu czasu. Światła w reżyserii Katarzyny Borkowskiej również są aktorem i współgrają ze scenografią. Między scenami przenoszą nas metaliczne rozbłyski na złotych płytach, pomarańczowa łuna na granatowym welurze kurtyny, błękitna aura spowijająca zbiorowisko postaci.

Błyszczy się scenografia, błyszczą się i kostiumy. Z nich najbardziej urzekły mnie plisowane suknie w scenie rytualnego obmycia Hadasy przed zaślubinami. Stroje projektu Katarzyny Borkowskiej są efektowne. Ich znakomita większość sprawia wrażenie luksusowych, spektakularnie mieni się w świetle.

W wymiarze ideowym jest to przede wszystkim spektakl o wolności. Wolność - kto ją wybrał wie, ile trzeba poświęcić, by jej posmakować. Odrzucenie przez społeczeństwo, konieczność ucieczki, wyobcowanie - to cena, którą trzeba zapłacić. I przyszło ją zapłacić również Jentl. Jej ustami mówi nam o tym reżyser. Poprzez swoje piosenki zwraca się do kobiet: bądźcie odważne i nie dajcie sobie odebrać wolności. Postać młodej żydówki staje się więc jego porte-parole.

Singer w swoim opowiadaniu napomknął o zainteresowaniu Jentl Hadasą raptem jednym zdaniem. W spektaklu Roberta Talarczyka natomiast, za sprawą scenariusza i piosenek, jednym z głównych wątków jest homoseksualna miłość Anszela do Hadasy. Anszel dumny z siebie, butny, przechwala się swoim podbojem miłosnym. Na złość komunie chełpi się swoją męskością. Innym razem składa namiętne pocałunki na białych ramionach dziewczyny. Dla mnie to wszystko aż krzyczy: wolność wyboru, również orientacji seksualnej i płci!

Istnieje jeszcze inna adaptacja opowiadania - to hollywoodzka produkcja Barbry Streisand, nota bene również żydówki. Gwiazda nie tylko gra tytułową rolę, ale też pisze scenariusz, reżyseruje i jest producentem. Sam Singer soczyście skrytykował celebrytkę w formie wywiadu z... samym sobą (serdecznie polecam tę lekturę). Warto jednak zobaczyć i tę, podobno niezgodną z wymową opowiadania, wersję. Jentl Streisand i Jentl Talarczyka są dla mnie na dwóch różnych orbitach.

Ilu z nas, by zdobyć upragnioną wolność musiało uciekać się do kłamania, coś stracić, znieść odrzucenie. W moich oczach scenografia i oświetlenie Katarzyny Borkowskiej przenoszą nas w rzeczywistość poza czasem, w której wydarzenia obserwują (jeśli nie reżyserują) bogowie. Ale jacy bogowie? Czy nie jest to po prostu ludzki los: pragnąć wolności i zapłacić za to wysoką cenę?