Jerzy Antczak (1929)

Wczesna młodość Jerzego Antczaka przypadła na okres II wojny światowej. W tym czasie, przez lata okupacji niemieckiej w Polsce pobierał naukę na tajnych kompletach i jako łącznik brał udział w działaniach konspiracyjnych ruchu oporu.

Po wojnie w 1949 roku ukończył gimnazjum w Opolu, a potem podjął studia na Wydziale Aktorskim Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi. Współpracował ze studenckim ruchem teatralnym, był współtwórcą kabaretu "Czerwony wąż".

Jerzy Antczak ukończył studia w roku 1953 i podjął pracę początkowo jako aktor Teatru Powszechnego w Łodzi, potem także jako reżyser. Przez pewien czas był także asystentem na Wydziale Aktorskim rodzimej uczelni. W 1957 roku został współzałożycielem Teatru 715 w Łodzi, a następnie jego dyrektorem. Po roku, wyreżyserowawszy pięć premier, przeszedł do Teatru Nowego prowadzonego w Łodzi przez Kazimierza Dejmka, znów grając na scenie i reżyserując.

W tym czasie otwarto w Łodzi ośrodek telewizyjny, z którym Jerzy Antczak nawiązał współpracę. Z jego inicjatywy i pod jego kierownictwem w 1958 roku powstał w łódzkiej telewizji, cieszący się ogromnym uznaniem Teatr Popularny. Jest to okres, kiedy Antczak rozstał się z profesją aktorską i poświęcił reżyserii.

W 1963 roku przeniósłszy się do Warszawy, objął stanowisko naczelnego reżysera Telewizji Polskiej i dyrektora Teatru Telewizji, gdzie już wcześniej kilka razy gościnnie reżyserował. Jako reżyser Teatru Telewizji Jerzy Antczak ma na koncie grubo ponad sto realizacji, z których najwcześniejsze, emitowane "na żywo", niestety nie zachowały się.

W tym samym czasie skierował swoje zainteresowania w stronę filmu, debiutując w 1962 roku nowelą "Stary profesor" w składającym się z kilku takich nowel filmie "Spóźnieni przechodnie" Jana Rybkowskiego, a potem, w kolejnych latach realizując filmy i seriale. Między innymi pod koniec lat 60. (w wersji kinowej i serialowej) "Hrabinę Cosel" według powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego i wreszcie w latach 70. (podobnie w dwu wersjach) swoje największe osiągniecie, "Noce i dnie", na podstawie powieści Marii Dąbrowskiej.

W 1977 roku Jerzy Antczak odszedł z telewizji. Podjął nieudaną próbę działalności producenckiej, zakładając istniejący bardzo krótko Zespół Filmowy "Nurt". Dwa lata później wraz z żoną, aktorką, Jadwigą Barańską, zdecydował się na emigrację. Osiadł w Stanach Zjednoczonych, gdzie do dziś wykłada reżyserię jako profesor na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles (UCLA).

Po wieloletniej przerwie w pracy reżyserskiej w latach 90. wyreżyserował w Polsce dwa filmy kinowe i dwie sztuki telewizyjne.

Największym sukcesem filmowym są "Noce i dnie". Pośród nagród, jakie Jerzy Antczak otrzymał za jego reżyserię są m.in. Grand Prix (Wielka Nagroda Jury "Złote Lwy") z 1975 roku na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych odbywającym się wówczas w Gdańsku, Nagroda Państwowa I stopnia, nagroda Międzynarodowego Stowarzyszenia Krytyków Filmowych UNICRIT podczas Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Berlinie. Film ten otrzymał również w 1976 roku nominację do Oscara w kategorii: film obcojęzyczny. W 2008 roku Antczak został odznaczony Złotym Medalem Gloria Artis „Zasłużony Kulturze", a w 2013 Platynowym Lwem za całokształt twórczości na Festiwalu Filmowym w Gdyni. W 2015 z kolei otrzymał Diamentowego Lwa za film "Noce i dnie" na 40-lecie festiwalu w Gdyni. "Noce i dnie" pokonały "Potop" i "Ziemię obiecaną" w głosowaniu na najlepszy film czterdziestolecia, Jadwiga Barańska odebrała też nagrodę dla najlepszej aktorki. Reżyser mówił ze sceny:

50 lat temu umarła Maria Dąbrowska. 45 lat temu Gustaw Holoubek w genialnym wykonaniu czytał "Noce i dnie". Barańska wysłuchała tego i na plaży w Jugosławii powiedziała: "Jurku, ty powinieneś tę książkę przeczytać". Ja: "Tego czytać nie można, to jest po prostu straszne". Ale ponieważ ja wierzyłem Barańskiej, nigdy nie zawiodłem się na niej, wróciłem do domu i w ciągu 48 godzin przeczytałem. I powiedziałem: "Ja to będę robił!".

Przez wiele lat Jerzy Antczak był osobą, która w dużej mierze decydowała o repertuarze, z jakim mogła zapoznać się największa polska widownia, widownia telewizyjna. Zarzucano mu niejednokrotnie, że dobierając repertuar zbytnio hołduje eklektyzmowi, a także że sięga po utwory nie zawsze dość nowatorskie Był to ze strony Jerzego Antczaka wybór świadomy i przemyślany. Kierowany przez niego teatr miał być popularny nie tylko z nazwy. Antczak postrzegał misję telewizji jako popularyzację utworów sprawdzonych, nie błahych, ale komunikatywnych, które mogą dotrzeć do szerokiej widowni. Stąd Czechow, Balzac, Williams, Turgieniew. W późniejszej twórczości Jerzego Antczaka preferencje te dotyczyły także filmu. Barbara Kaźmierczak-Drozdowska w poświęconej reżyserowi monografii pisze:

Cała droga tego twórcy - od telewizji do filmu - była właściwie rozwinięciem i kontynuacją koncepcji teatru popularnego i teatru psychologicznego, który w jego wykonaniu w telewizji nie miał dotychczas konkurenta.

Spośród polskich dramatów najchętniej sięgał Antczak po utwory współczesnego autora, Zdzisława Skowrońskiego, którego twórczość cieszyła się w lach 60. sporym uznaniem. Jerzy Antczak znajdował w dramatach Skowrońskiego właśnie owe skomplikowane sytuacje psychologiczne, które odpowiadały jego wizji teatru i filmu. Wystawił w Teatrze Telewizji sztuki Skowrońskiego Mistrz, Głos, Dekret i Notes. Pierwszy z tych dramatów także z sukcesem sfilmował. Reżyser korzystał także z umiejętności adaptatorskich Skowrońskiego przy realizacji filmu "Hrabina Cosel". Śmierć dramaturga w 1969 przerwała tę owocną współpracę.

Aktorskie wykształcenie i sceniczne doświadczenie Jerzego Antczaka zaważyły znacząco na jego rozumieniu reżyserii, tak teatralnej, jak i filmowej. Jako reżyser spektakli telewizyjnych kładł on duży nacisk na eksponowanie gry aktorskiej. Autorka cytowanej monografii podkreśla, że Jerzy Antczak jako twórca kierował się tym rodzajem wyobraźni, która pozwalała mu najpełniej wypowiedzieć się przez tworzenie widowisk z wielkimi kreacjami aktorskimi. Barbara Kaźmierczak-Drozdowska pisze, że świadczyły o tym już pierwsze, nierejestrowane, wyreżyserowane w łódzkim ośrodku telewizyjnym spektakle. Jednoaktówka Antoniego Czechowa "Przy trakcie", która "rozegrana została na zbliżeniach twarzy aktorów", czy adaptacja "Wiernej rzeki" Stefana Żeromskiego, w której przeważały długie ujęcia kamerowe, także sprzyjające eksponowaniu gry aktorskiej. Także na grze aktorskiej oparty był lansowany przez Antczaka w późniejszym okresie teatr faktu, począwszy od pionierskiego w tym względzie "Epilogu norymberskiego" z roku 1970.

Sam reżyser przyznawał w jednym z wywiadów:

Chciałbym wyjaśnić, ze najbardziej interesuje mnie kameralny 'teatr aktora', teatr, w którym reżyser pozostaje na uboczu, niedostrzegalny. Zdecydowanie rażą mnie widowiska (w teatrze, filmie, telewizji ), w których działanie reżysera jest nazbyt widoczne.

Wypowiedź ta dotyczyła teatru, nie inaczej jednak było, gdy Jerzy Antczak zajął się filmem (zdarzyło się kilkakrotnie, że sfilmował rzecz wcześniej zrealizowaną jako spektakl teatralny). Tadeusz Lubelski pisze o Jerzym Antczaku jako o "inscenizatorze świadomie chowającym się za aktorów i tekst" ("Film" 19/1981). Ma na myśli tekst literacki. Drugą bowiem cechą Antczaka jako reżysera jest chętne sięganie po adaptacje utworów literackich, przy zwracającej uwagę pieczołowitości w ich traktowaniu. Rezyser mówilł:

Jest dla mnie rzeczą obrzydliwą branie w ręce cudzych dzieł i wtłaczanie w nie innych wartości psychologicznych, społecznych, moralnych i politycznych dla poparcia tak zwanej koncepcji, czy inaczej - bo to jest teraz bardzo modne - swego pomysłu. Uważam, że to jest gra nie fair. Zwłaszcza, jeśli dotyczy pisarza nieżyjącego, który nie może się bronić.

Recenzujący filmy Antczaka krytycy zwracali uwagę na ich wierność wobec pierwowzorów. Monumentalne "Noce i dnie" spotkały się jednak z pewnymi krytycznymi opiniami, także za stosunek reżysera do tekstu literackiego. M.in. zajmujący się twórczością Marii Dąbrowskiej literaturoznawca, Tadeusz Drewnowski - ale nie on jeden - zauważał w filmie Antczaka zubożenie wątku społecznego, który w powieści był bardzo ważny. ("Kino" 9/1978)

Adaptując powieść Marii Dąbrowskiej, która jest sagą rodzinną, ale także dziełem o przemianach kulturowych w Polsce przełomu XIX i XX wieku, musiał, siłą rzeczy, z czegoś zrezygnować. Tym razem drobne ludzkie sprawy tyczące bohaterów, choć pokazane genialnie przez parę kreujących główne role aktorów, Jadwigę Barańską i Jerzego Bińczyckiego, nieco przesłoniły problemy ogólniejszej natury.

Aczkolwiek powróciwszy do pracy reżyserskiej po latach przerwy filmami "Dama kameliowa" i "Chopin. Pragnienie miłości" Jerzy Antczak nie powtórzył już sukcesu "Nocy i dni", pozostał wierny swoim preferencjom, tak jako szanujący pierwowzór adaptator powieści Aleksandra Dumasa, jak i reżyser zawierzający sile aktorskich kreacji, czego przykładem był film o Fryderyku Chopinie i George Sand. W 2015 roku sprawował opiekę artystyczną nad debiutem reżyserskim Marcina Bortkiewicza "Noc Walpurgii".

Jerzy Antczak jest autorem wydanej w 2009 roku książki biograficznej "Noce i dnie mojego życia".

Filmografia:
1962 - "Łabędzi śpiew", także scenariusz, filmowa wersja sztuki Antoniego Czechowa.
1962 - "Stary profesor" (4) w "Spóźnieni przechodnie" wg noweli Stanisława Dygata.
1965 - "Wystrzał" także scenariusz wg noweli Aleksandra Puszkina. Młody oficer Sylwio wykorzystuje kodeks honorowy by poniżyć hrabiego, z którym się pojedynkuje - nie oddaje strzału. Czyni to po to by po latach powrócić do starego sporu i domagać się pojedynku. Sylwio przestawiony jest jako niewolnik własnej pychy. Nagrody: 1966 - Międzynarodowy Festiwal Filmów Telewizyjnych "Brązowy Ramzes", Kair.
1966 - "Mistrz" scenariusz Zdzisław Skowroński. Sfilmowana wersja wcześniejszego spektaklu telewizyjnego. Podczas II wojny światowej stary aktor uświadamia sobie jak ważny jest dla niego zawód. Niemcy wtargnąwszy do klasztoru, gdzie ukrywała się spora grupa ludzi wybierają do egzekucji przedstawicieli inteligencji. Aktor mógłby ocaleć, ma bowiem w fałszywych papierach wpisany zawód buchaltera. Recytując monolog Hamleta udowadnia oprawcom swoją prawdziwą tożsamość i tym samym, z całą świadomością wybiera śmieć. Nagrody: 1969 - (1966) Międzynarodowy Festiwal Twórczości Radiowej i Telewizyjnej "Prix Italia", Palermo, Prix Italia).
1968 - Hrabina Cosel, film fabularny, scenariusz Zdzisław Skowroński wg powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego. Melodramat z gatunku "płaszcza i szpady" z akcją osadzoną w XVIII wieku. Przedstawia losy faworyty Augusta Mocnego, która po utracie łask monarchy była przez niego więziona w twierdzy Stolpen.
1968 - "Hrabina Cosel" (serial telewizyjny)
1970 - "Epilog norymberski", także scenariusz. Sfilmowana i nieco poszerzona wersja spektaklu teatru telewizji, który był pionierskim przedsięwzięciem z gatunku teatru faktu. Podobnie film jest opartą na dokumentach rekonstrukcją procesu norymberskiego. Nagrody: 1971 - Praga MFTv "Złota Praga", wyróżnienie honorowe Interwizji; Praga MFTv "Złota Praga", nagroda międzynarodowej prasy; 1972 - Złoty Ekran przyznawany przez pismo "Ekran".
1975 - "Noce i dnie", film fabularny, także scenariusz. Adaptacja powieści Marii Dąbrowskiej. Realistyczna opowieść z akcją osadzoną na przełomie XIX i XX wieku, traktująca o dziejach małżeństwa dwojga ludzi wywodzących się ze zubożałej warstwy szlacheckiej. Główną bohaterką jest Barbara cierpiąca z powodu niezaspokojonych aspiracji i nieszczęśliwa w małżeństwie z Bogumiłem, tytanem pracy i wzorem uczciwości, który w jej nieco egzaltowanym sposobie patrzenia na rzeczywistość nie jest wymarzonym towarzyszem życia. Film, podobnie jak powieść, pokazuje losy rodziny (małżonków, ich dzieci, a także brata Barbary) na szerokim tle społecznym. Skupia się jednak przede wszystkim na subtelnej analizie psychologicznej, z mniejszą uwagą traktując ważne dla powieści analizy przemian społecznych, które tej rodziny także dotyczą. Nagrody: 1975 - Nagroda "Dziennika Wieczornego", Bydgoszcz, plebiscyt czytelników; 1976 - Nagroda Państwowa I stopnia; zespołowo, Międzynarodowy Festiwal Filmowy, Berlin, nagroda UNICRITIC - Międzynarodowe Stowarzyszenie Krytyki Filmowej.
1977 - "Noce i dnie" (serial telewizyjny) także scenariusz. Odcinkowa wersja filmu. Nagrody: 1978 - Olsztyn, Festiwal Polskiej Twórczości Telewizyjnej, Złoty Szczupak i Nagroda Przewodniczącego Komitetu ds. Radia i Telewizji, indywidualna I stopnia.
1994 - "Dama kameliowa", scenariusz Jadwiga Barańska wg powieści Aleksandra Dumasa syna. Melodramat, którego akcja toczy się w XIX wieku, opowieść o nieszczęśliwej miłości paryskiej kurtyzany. Chora na gruźlicę kobieta pod naciskiem ojca swego ukochanego, który związek syna potępiał, opuszcza go i umiera w samotności. Opuszczony mężczyzna o prawdziwych powodach jej odejścia dowiaduje się dopiero po latach.
2002 - Chopin. Pragnienie miłości, także scenariusz wspólnie z Jadwigą Barańską, opracowanie muzyczne (wybór utworów) i produkcja. Historia miłości polskiego kompozytora i francuskiej pisarki George Sand. Scenariusz został zbudowany wokół konfliktów między dziećmi pisarki, Maurycym i Solange, a kochankami. "Jest to film o tym, że człowiek nie może nie być odpowiedzialnym wobec drugiej istoty, która go kocha. O tym, jak trudno jest nie zranić drugiej osoby" - mówiła w wywiadzie Jadwiga Barańska ("Kino", 7-8/ 2000). Nagrody: 2003 - Houston, World Fest Independent Film Festival, Platinum Award dla najlepszego dramatu; Houston, Festiwal Polskich Filmów, Nagroda Specjalna.
Ponadto Jerzy Antczak wystąpił w filmach fabularnych: Jerzego Kawalerowicza "Celuloza" (1953), Ewy Petelskiej "Sprawa konia" (nowela 3) w "Trzy opowieści" (1953), Jana Rybkowskigo "Autobus odjeżdża 6.20" (1954) , Jana Koechera "Kariera" (1954) , Jerzego Kawalerowicza "Pod gwiazdą frygijską" (1954), Czesława Petelskiego "Nowela bokserska" w "Trzy starty" (1955), Jana Rybkowskiego "Kapelusz pana Anatola" (1957), Leonarda Buczkowskiego "Czas przeszły" (1961), Jarosława Brzozowskiego i Andrzeja Wróbla "Na białym szlaku" (1962), w noweli Jana Rybkowskiego "Nauczycielka" (1962) wchodzącej w skład filmu "Spóźnieni przechodnie".

Spektakle Teatru Telewizji - reżyseria (wybór):
1960 - "Złota kareta" (autor Leonid Leonow)
1960 - "Wierna rzeka" (wg Stefana Żeromskiego)
1960 - "Pod drzwiami" (Wolfgang Borchart)
1961 - "Zegarek" (Jerzy Szaniawski)
1961 - "Romans" (adaptacja na podstawie prozy Iwana Turgieniewa)
1961 - "Przechadzka między dobrem a złem" (wg prozy Michała Choromańskiego, adaptacja Władysław Orłowski)
1961 - "Łabędzi śpiew. Chórzystka" adaptacja (Antoni Czechow)
1961 - "Krach" (adaptacja opowiadania Jacka Londona "Krach na rynku jajczarskim")
1961 - "Himmelkommando" (Aleksander Obrenovic, Dziordzie Lebovic)
1962 - "Wilki w nocy" (Tadeusz Rittner)
1962 - "Ścieżki chwały" (Humphrey Cobb, adapt.Władysław Orłowski)
1962 - "Ojciec Goriot" (adaptacja na podstawie powieści Honoré de Balzaka)
1962 - "Nadzieja" (Herman Heijermans)
1962 - "Jesienna nuda" adaptacja (Mikołaj Niekrasow)
1962 - "Dwa teatry" adaptacja (Jerzy Szaniawski)
1963 - "Szklana menażeria" (Tennessee Williams)
1963 - "Sędzia i jego kat" (Friedrich Dürenmatt)
1963 - "Panna bez posagu" (Aleksander Ostrowski)
1963 - "Kordian" (Juliusz Słowacki)
1963 - "Alkad z Zalamei" (Pedro Calderon de la Barca)
1964 - "Dr Jekyll i Mr Hyde" scenariusz (Robert Louis Stevenson)
1964 - "Wspólny pokój" (wg powieści Zbigniewa Uniłowskiego, adaptacja z Władysławem Orłowskim)
1964 - "Mistrz" (Zdzisław Skowroński)
1964 - "Milczenie morza" scenariusz (Jean Bruller)
1964 - "Dudek" (Georges Feydeau)
1965 - "Żałoba przystoi Elektrze" (Eugene O'Neill)
1965 - "Stara cegielnia" adaptacja (wg opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza, reż. Stanisław Brejdygant)
1965 - "Głos" (Zdzisław Skowroński)
1965 - "Fantazy" (Juliusz Słowacki)
1965 - "Dni Turbinów" (Michaił Bułhakow)
1966 - "Skowronek" (Jean Anouilh)
1966 - "Pożegnanie z Marią" (Tadeusz Borowski, adapt. Irena Strzemińska)
1966 - "Katarynka" (Bolesław Prus, adapt. Zdzisław Skowroński)
1966 - "Duet" (wg opowiadania Kornela Makuszyńskiego "Romantyczne i dziwne opowieści", adapt. Zdzisław Skowroński)
1968 - "Trzy siostry" (Antoni Czechow)
1968 - "Notes" (Zdzisław Skowroński)
1969 - "Epilog norymberski "(Jerzy Antczak)
1969 - "Dokąd wiodą te drogi" (Gustaw Koliński)
1969 - "Całe życie Sabiny" (Helena Boguszewska, adaptacja Wiesława Czapińska i Barbara Wachowicz)
1970 - "Pierwszy interesant" adaptacja (Danił Granin)
1971 - "Oświadczyny. Jubileusz" (Antoni Czechow)
1971 - "O szkodliwości palenia tytoniu" (Antoni Czechow)
1971 - "Nirnberski epilog" (Jerzy Antczak) - realizacja w Teatrze Telewizji w Jugosławii
1971 - "Wujaszek Wania" (Antoni Czechow)
1972 - "Radosne dni" (Samuel Beckett)
1995 - "Ścieżki chwały" (Humphrey Cobb)
1996 - "Cezar i Pompejusz" (Henry de Montherlant)
Jerzy Antczak wyreżyserował na scenach teatralnych m.in. spektakle:

1957 - "Ich głowy" (Marcel Aymé), Teatr Satyry w Łodzi
1958 - "Liliom" (Ferenc Molnar), Teatr 715 w Łodzi
1959 - "Nie igra się z miłością" (Alfred de Musset), Teatr Nowy w Łodzi
1959 - "Siżyś" (Stanisław Mackiewicz - Cat), Teatr Nowy w Łodzi
1960 - "Kamil Arago (Stanisław Mackiewicz), Teatr Nowy w Łodzi
1960 - "Król w szafie" (Jarosław Marek Rymkiewicz), reżyseria z Januszem Kłosińskim, Teatr Nowy w Łodzi
1961 - "Obrona Ksantypy" (Ludwik Hieronim Morstin), Teatr 715 w Łodzi
1976 - "Przyjdzie na pewno" (Eugene O'Neill), Teatr Dramatyczny w Warszawie

Jest laureatem wielu nagród przyznanych za twórczość telewizyjną. Wielokrotnie nagradzany był za reżyserię sztuk. Czterokrotnie (1959, 1961, 1963, 1969) otrzymał Nagrodę Przewodniczącego Komitetu ds. Radia i Telewizji. W roku 1964 otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia za telewizyjną twórczość teatralną. W 2002, z okazji 50-lecia TVP został uhonorowany nagrodą "Gwiazda Telewizji Polskiej" za twórczy wkład w rozwój Teatru Telewizji i filmy telewizyjne. Został też trzykrotnie odznaczony Krzyżem Orderu Odrodzenia Polski (Kawalerskim w 1964 roku, Oficerskim w 1970 roku i Komandorskim w 1976). Największym sukcesem Jerzego Antczaka na scenie Teatru Telewizji jest "Epilog norymberski", za który został uhonorowany Nagrodą Państwową I stopnia w 1970 roku, Złotym Ekranem zarówno za scenariusz jak i reżyserię w 1971, nagrodą krytyków i dyplomem „Interwizji" w kategorii dramatu podczas VIII Międzynarodowego Festiwalu Telewizji w Pradze oraz nagrodą Komitetu ds. Radia i Telewizji za scenariusz i reżyserię, a w 2008 reżyser otrzymał nagrodę podczas 41. Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Huston.

Ostatnia aktualizacja: lipiec 2016.