Jerzy Szaniawski (1886 - 1970)

Dramatopisarz, felietonista i pisarz, członek Polskiej Akademii Literatury

Urodził się 10 lutego 1886 roku w Zegrzynku nad Narwią. Zmarł 16 marca 1970 roku w Warszawie.

Jerzy Szaniawski wychował się w domu ziemiańskim i inteligenckim. Ojciec - Zygmunt pod pseudonimem zamieszczał artykuły w czasopismach, głównie w "Przeglądzie Tygodniowym". Matka pochodziła ze społecznikowskiej rodziny Wysłouchów. Dom rodzinny Szaniawskiego odwiedzali pisarze i artyści, między innymi Klemens Junosza, Maria Konopnicka, Konrad Prószyński oraz działacz ruchu ludowego Bolesław Wysłouch. Rodzice Szaniawskiego byli miłośnikami teatru.

Szaniawski ukończył gimnazjum w Warszawie. Później rozpoczął studia przyrodnicze, w Lozannie uczył się w Instytucie Rolniczym. Wrócił do swojego majątku i żył samotnie, był niezależny materialnie. Do Warszawy przyjeżdżał rzadko, nie utrzymywał kontaktów ze środowiskiem literackim.

Debiutował w 1912 roku krótkimi utworami nowelistycznymi i humorystycznymi publikowanymi w "Kurierze Warszawskim" i tygodniku satyrycznym "Sowizdrzał". Opowiadania te zebrał później w tomie Łgarze pod Złotą Kotwicą (1928). Pierwszy dramat pisarza - komedia Murzyn (1917) - został wystawiony przez warszawski Teatr Polski. Ta nieudana premiera nie przekreśliła jednak współpracy Szaniawskiego z dyrektorem Teatru Polskiego, Aleksandrem Zelwerowiczem, który zawiózł tę sztukę do Teatru im. Słowackiego w Krakowie. Druga premiera Murzyna (1917) w reżyserii Sosnowskiego z Ireną Solską odniosła sukces. Odtąd późniejsze dramaty Szaniawskiego były regularnie grywane przez teatry polskie.

W latach 20. stworzył kolejne dramaty: Papierowego kochanka (1920), Ewę (1921), Lekkoducha (1923), Ptaka (1923), Żeglarza (1925), Adwokata i róże (1929). W 1924 roku wydał jedyną swoją powieść Miłość i rzeczy poważne. W konstruowaniu dramatów posługiwał się formą komediową, ale w istocie tworzył teatr refleksyjny i filozoficzny. Zderzał przyziemną rzeczywistość z tęsknotą do celów wyższych. Wymiar realistyczny przeplatał się tutaj ze sferą marzeń. Subtelnie ironiczne dramaty pełne były niedopowiedzeń. Mówiły o oczekiwaniu, podskórnych przeczuciach, podświadomych instynktach. Szaniawski

Sztuki Szaniawskiego pozwalały aktorom na tworzenie bardzo dobrych kreacji. Świetną prapremierę miał Ptak wystawiony w 1923 roku w warszawskim Teatrze Rozmaitości w reżyserii Juliusza Osterwy, scenografii Wincentego Drabika, z Mieczysławem Frenklem w roli burmistrza. Wiele ze sztuk Szaniawskiego miało swe premiery w Teatrze Narodowym, który nie był wówczas teatrem eksperymentatorskim, lecz utrzymywał wysoki poziom komedii polskiej, głównie za sprawą doskonałego aktorstwa. Zagrano tam między innymi Żeglarza (1925) w reżyserii Stefana Jaracza, scenografii Wincentego Drabika, w roli tytułowej wystąpił Mieczysław Frenkiel. Reżyserem Mostu (1933) utrzymanego w konwencji realistycznej, ze świetną rolą Kazimierza Junoszy-Stępowskiego, jako Przewoźnika, był Karol Borowski. Aleksander Zelwerowicz w warszawskim Teatrze Nowym zrealizował premierowe przedstawienie Adwokata i róż (1929). Sam znakomicie zagrał rolę tytułową. Spektakl był ogromnym sukcesem, a kreacja Zelwerowicza należała do najlepszych w jego karierze.

W 1933 roku został jednym z pierwszych członków Polskiej Akademii Literatury. W latach 30. napisał kolejne sztuki: Fortepian (1932) i Most (1933). Stworzył miniatury sceniczne dla teatru radiowego: Zegarek (1935), W lesie (1937), z czego wyrosły później Dwa teatry, Służbistę (1937), Srebrne lichtarze (1938), Dziewczynę z lasu (1939).

Po wybuchu II wojny światowej rodzinny Zegrzynek został przyłączony do Rzeszy. Szaniawski przeniósł się do Warszawy. Działał w ruchu oporu, w 1944 roku został aresztowany przez Niemców i wypuszczony w przeddzień Powstania Warszawskiego. Po klęsce powstania został wysiedlony. Po wojnie mieszkał w Krakowie. W 1946 roku napisał swoją najgłośniejszą sztukę - "Dwa teatry". Na drugą część tej sztuki składają się dwie miniatury sceniczne: "Matka" i "Powódź". Dramat jest jednocześnie realistyczny i fantastyczny. Odzwierciedla to postać Dyrektora, który jest realistą i jednocześnie z zacięciem poświęca się swej pasji badania snów. Prapremiera "Dwóch teatrów" odbyła się w Teatrze im. Żołnierza Polskiego w Krakowie w reżyserii Ireny Grywińskiej, ze scenografią Tadeusza Kantora. Wielką rolę Dyrektora Teatru zagrał Karol Adwentowicz. Do 1957 roku "Dwa teatry" były najczęściej grywaną sztuką Szaniawskiego. W 1962 roku dramat ten wystawiło radio genewskie.

"Dwa teatry" zostały wyróżnione Nagrodą Literacką miasta Krakowa. Szaniawskiego odznaczono Złotym Krzyżem Zasługi. W tym czasie napisał jeszcze dwa dramaty: "Kowala, pieniądze i gwiazdy" (1948) i "Chłopca latającego" (1949). W prasie codziennej publikował miniatury prozatorskie "Opowiadania profesora Tutki".

W 1950 Szaniawski ponownie zamieszkał w Zegrzynku, starając się zadbać o opuszczony dotąd dworek rodzinny. Duży majątek ziemski został w czasie reformy rolnej rozparcelowany, jego część przekazana utworzonemu w Jadwisinie Zakładowi Doświadczalnemu Instytutu Ziemniaka, pozostawiając Szaniawskiemu modrzewiowy dworek, 15 ha ziemi ornej, 10 ha lasu i 5 ha sadu. Resztówka ta została obłożona gigantycznymi podatkami tak, że pisarz wegetował w skrajnej nędzy, przeznaczając wszystkie dochody ze sprzedaży płodów rolnych na targu w Serocku na spłatę zadłużenia.

Po zadekretowaniu realizmu socjalistycznego, jako jedynie obowiązującej doktryny estetycznej, całą jego twórczość uznano za ideologicznie wrogą. Przez 5 lat nie wydawano go i nie grywano.

W początku odwilży 1 marca 1955 Związek Literatów Polskich zorganizował mu huczny jubileusz, po którym zaczął znowu wydawać. Szaniawski stworzył w tym czasie swoje ostatnie dramaty: Łuczniczkę (1959) i Dziewięć lat (1960). Wraz z Józefą Hennelową napisał szkic "Juliusz Osterwa" (1956). Wydano jego "Dramaty zebrane" (1958) i "Nowe opowiadania profesora Tutki" (1962) oraz tom wspomnień "W pobliżu teatru" (1956). Posypały się nagrody: Nagroda Literacka miasta Warszawy (1958), Nagroda Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie (1959), Nagroda Literacka im. Włodzimierza Pietrzaka (1962).

W ostatnich latach życia autor całkowicie usunął się w cień. W wieku 76 lat ożenił się z malarką Anitą Szatkowską. Ich relacjom poświęcona jest sztuka Remigiusza Grzeli „Uwaga – złe psy!" (premiera w warszawskim Teatrze Wytwórnia w marcu 2006). Schizofreniczną, znęcającą się nad pisarzem żonę zagrała Małgorzata Rożniatowska.

Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (1970).

We wrześniu 1977 spłonął doszczętnie dworek w Zegrzynku, zamieszkiwany przez wdowę. Okoliczności nie są jasne, prawdopodobnie został podpalony przez dwóch młodych, pijanych mężczyzn, którzy wdarli się do budynku, lecz zostali zamknięci przez Szatkowską, która pobiegła wezwać milicję. Kiedy wróciła, dom stał w płomieniach – obaj napastnicy zginęli. Spłonęła także cała spuścizna po Szaniawskim, w tym liczne niepublikowane utwory. Wspominał, że napisał 77 dramatów, a wydrukowano około 30.

O prywatnym życiu Szaniawskiego powstała książka Krystyny Kolińskiej Szaniawski. „Zawsze tajemniczy".

Nagrody:

1930 - Państwowa Nagroda Literacka za "Adwokata i róże"
1939 - Krzyż Oficerski Orderu Polonia Restituta
1946 - Nagroda Literacka miasta Krakowa za całokształt twórczości dramatycznej, ufundowana przez. Prezesa Rady Ministrów
1947 - Nagroda Literacka miasta Krakowa za "Dwa teatry"
1948 - Nagroda Ziemi Krakowskiej w dziedzinie literatury
1949 - Złoty Krzyż Zasługi za wybitne zasługi w dziedzinie. Teatru i Sztuki na terenie całego kraju
1949 - Nagroda łódzkiego czasopisma Tydzień" za najlepszą książkę polską wydaną w latach 1946 - 1948
1955 - Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski za zasługi w dziedzinie twórczości literackiej.
1958 - Nagroda Literacka miasta Warszawy
1959 - Nagroda Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie za całokształt twórczości literackiej.
1962 - Nagroda Literacka im. Włodzimierza Pietrzaka

Źródła: Culture.pl, Wikipedia, E-teatr

Opracował Ryszard Klimczak
Dziennik Teatralny
16 marca 2024
Portrety
Jerzy Szaniawski

Książka tygodnia

Teatr, który nadchodzi
Wydawnictwo słowo/obraz terytoria Sp. z o.o.
Dariusz Kosiński

Trailer tygodnia

La Phazz
Julieta Gascón i Jose Antonio Puchades
W "La Phazz" udało się twórcom z "La ...