Jolanta Lothe (1942-2022)

Choć w pamięci widzów zapisała się szczególnie jako odtwórczyni ról współczesnych kobiet w serialach, znacznie lepiej wspominała osobowości twórcze i artystyczne, z którymi zetknęła się w teatrze. Wśród nich był także jej przedwcześnie zmarły mąż, dramaturg i reżyser Helmut Kajzar.

Aktorstwa nie wyssałam jednak z mlekiem matki – ujawniła Jolanta Lothe w jednym z wywiadów dla "Rzeczpospolitej". – Dopiero tuż przed maturą w Gdańsku wzięłam udział w konkursie recytatorskim. Zajęłam drugą lokatę w kraju i pomyślałam o szkole teatralnej. Pierwszy sezon spędziłam w warszawskiej Syrenie z fantastyczną atmosferą, którą tworzyli między innymi Stefcia Górska, Dymsza, Krukowski, Olsza. Później ambitnie poszłam do Kazimierza Brauna do Lublina, by po roku wrócić do warszawskiego Klasycznego. Wkrótce nastał Józef Szajna i stworzył Teatr Studio, z którego trafiłam do Teatru Narodowego, gdzie byłam do 1982 roku.

W teatralnej praktyce Jolantę Lothe najbardziej ukształtowały liczące się osobowości twórcze. Jakkolwiek trudno było przy Szajnie zagrać ciekawą psychologicznie rolę, bo preferował innego rodzaju teatr – wizualny, aktorka dobrze czuła się w jego zespole, zwłaszcza że wkrótce trafiła na swojego reżysera.

Ciekawe role dał mi w Studio młody reżyser Helmut Kajzar, który był moim mężem. Pierwsza to Jewdocha w "Sędziach". Zagrałam też w nowatorskiej, dość niesamowitej sztuce Helmuta "Rycerz Andrzej", która część widzów zbulwersowała. Nie ukrywam, że Kajzar był człowiekiem, z którym najchętniej wówczas pracowałam.

I choć nie wszystkie recenzje były równie dobre dla reżysera, aktorka zebrała wyłącznie znakomite. Patrząc na jej sceniczny dorobek, można wysnuć wniosek, że hołdowała głównie artystycznym eksperymentom.

Przypadek życiowy sprawił, że zostałam odkryta przez reżysera Lachmanna, który wydobył moje inne, nowe oblicza, których ani w kinie, ani w telewizji się nie doczekałam. Gdyby nie to spotkanie, Videoteatr "Poza" pewnie by nie powstał. Kiedy powołaliśmy go do życia, też był eksperymentalny. Dziś ma już ustaloną formę – za pomocą tego samego instrumentarium robimy w nim zawsze co innego. Za każdym razem są to nowe teksty i przedstawienia.

Wcześniej Helmut Kajzar, jak i później Piotr Lachmann, pisząc swoje sztuki i wystawiając przedstawienia, tworzyli dla określonej odtwórczyni. Mierząc się z traumatycznymi wspomnieniami z czasów wojny, w "Hamlecie gliwickim" Lachmann przedstawił swoją matkę jako niemiecką Gertrudę (jakkolwiek z pochodzenia była Austriaczką).

Jolanta Lothe zagrała tę postać z dynamizmem Brechtowskiej Matki Courage. Wzajemne przenikanie się losów bohaterów Szekspira i postaci autentycznych oraz planów – filmowego i teatralnego, przebiegało tu z precyzją i harmonią. Wzorowo skomponowane i przejmująco zagrane widowisko zadziwiało mistrzostwem w ukazywaniu trudnych prawd.

Mimo liczącego się dorobku filmowego, aktorka szybko zaczęła uciekać od ról wykorzystujących tak zwane warunki. W obrosłym legendą filmie "Rejs" zapada w pamięć jej epizod, dziewczyny paradującej w skąpym stroju kąpielowym. Zdaniem odtwórczyni, taką postać na ekranie mogłaby odtworzyć dowolna modelka. Jednak nie. Nie każda posiada to, co od dawna zwykło się określać seksapilem.

"A co oprócz niego?" – ripostowała Jolanta Lothe, przywołując wydaną w 2002 książkę o filmie "Rejs". W niebywałe zdumienie wprawiła ją zawarta w niej debata na temat jej... biustu. Książka zresztą sprawiedliwie stwierdza, że aktorka została zaangażowana do głównej roli, lecz późniejsze szaleństwo na planie całkowicie rozmyło jej postać. Stała się ozdobnikiem. Blackoutem. Film jest kultowy i w porządku. Ale w tym dziwnym mikroklimacie zamkniętego świata najwyraźniej zabrakło miejsca dla młodej aktorki, która chciała cokolwiek zagrać.

Zdaniem Jolanty Lothe trudno zgodzić się na siebie, gdy się pełni funkcję przedmiotu. Nie zawsze tak było, choć jednak dość często. Grała przeważnie lekkomyślne przyjaciółki głównej bohaterki, jak w filmie "Julia, Anna, Genowefa...", który później oglądała sama, w pustej sali lubelskiego kina.

To film telewizyjny, a nie kinowy, przyniósł jej, paradoksalnie, lepsze role, które wydobyły ją z anonimowości – jak siostra Genowefa Kłoś w "Doktor Ewie". Kręcenie serialu trwało kilka miesięcy, aktorzy mieszkali w Spale, byli wciąż ze sobą. Tworzyli zespół. Rola, choć epizodyczna, "jak pojedyncze korale nanizała się na nitkę, dając okazję stworzenia pełniejszej postaci" – wspominała wykonawczyni.

Jeszcze barwniejsza okazała się postać Kurasiowej w serialu "Polskie drogi". Pojawienie się aktorki w pierwszych nakręconych odcinkach serialu zainspirowały scenarzystów Jerzego Janickiego i Andrzeja Mularczyka do rozwinięcia postaci. Dali Jolancie Lothe możliwość zbudowania pełniejszej roli, dopisując między innymi wątek z żydowską dziewczynką. Sposób, w jaki oddała prostolinijną Kurasiową, jej odtwórczyni przyniósł Nagrodę Przewodniczącego Komitetu do spraw Radia i Telewizji za kreację aktorską. Laureatkę bardziej cieszyło, że prawda zagranej przez nią postaci spotkała się z życzliwym przyjęciem widzów.

Ważniejsze role teatralne Jolanty Lothe
"Sędziowie" Stanisława Wyspiańskiego (reż. Helmut Kajzar); rola: Jewdocha; Teatr Studio, Warszawa; premiera: 25 maja 1972;
"Trzy po trzy" Aleksandra Fredry (reż. Adam Hanuszkiewicz); rola: Klara, Joanna; Teatr Narodowy, Warszawa; premiera: 23 czerwca 1973;
"Sen" Fiodora Dostojewskiego (reż. Lidia Zamkow); rola: Dama; Teatr Studio, Warszawa; premiera: 25 października 1973;
"Dante" według "Boskiej Komedii" (reż. Józef Szajna); rola: Magdalena; Teatr Studio, Warszawa; premiera: 20 kwietnia 1974;
"Wesele" Stanisława Wyspiańskiego (reż. Adam Hanuszkiewicz); rola: Czepcowa; Teatr Narodowy, Warszawa; premiera: 11 grudnia 1974;
"Rycerz Andrzej" Helmuta Kajzara (reż. Helmut Kajzar); rola: Hetera Manon; Teatr Studio, Warszawa; premiera: 29 grudnia 1974;
"Lot nad kukułczym gniazdem" Dale'a Wassermana (reż. Zygmunt Hübner); rola: Candy Starr; Teatr Powszechny, Warszawa; premiera: 30 czerwca 1977;
"Panna Julia" Augusta Strindberga (reż. Bohdan Korzeniewski); rola: Krystyna; Stara Prochownia, Warszawa, premiera: 12 września 1977;
"Troilus i Kresyda" Williama Szekspira (reż. Marek Grzesiński); rola: Helena; Teatr Narodowy, Warszawa; premiera: 29 kwietnia 1978;
"Stara kobieta wysiaduje" Tadeusza Różewicza (reż. Helmut Kajzar); rola: Piękna Dziewczyna; Teatr Narodowy, Warszawa; premiera: 7 października 1978;
"+++" ("Trzema krzyżykami") Helmuta Kajzara (reż. Helmut Kajzar); rola: Porucznik dr Nella; Teatr Narodowy, Warszawa; premiera: 4 grudnia 1979;
"Obora" Helmuta Kajzara (reż. Helmut Kajzar); rola: Paulina K.; Teatr Narodowy, Warszawa; premiera: 11 grudnia 1980;
"Villa dei Misteri" Helmuta Kajzara (reż. Helmut Kajzar); rola: Gena Białaś; Teatr Narodowy, Warszawa; premiera: 20 lutego 1982;
"Akt-orka" Helmuta Kajzara (reż. Piotr Lachmann); Teatr Powszechny, Warszawa; premiera: 22 czerwca 1985;
"Kajzar-fragmenty" Helmuta Kajzara (reż. Piotr Lachmann); Teatr Studio, Warszawa, premiera: 27 marca 1987;
"Akt-orka III" Helmuta Kajzara (reż. Piotr Lachmann); Teatr Szwedzka 2/4, Warszawa; premiera: 19 października 1990.
Role w Videoteatrze "Poza" (w reżyserii Piotra Lachmanna)
"Akt-orka II" Helmuta Kajzara; premiera: 23 czerwca 1988;
"Operacja 'Alkestis' " Piotra Lachmanna; premiera: 12 grudnia 1991;
"KaBaKai/RE-animacje" Piotra Lachmanna i Jolanty Lothe; premiera: 18 grudnia 1993;
"Powieść dla Hollywoodu" Hanny Krall; rola: Hanna K.; premiera: 18 listopada 1996;
"Akt-orki" Helmuta Kajzara; premiera: 30 października 1999;
"KababaKai" Piotra Lachmanna; rola: Ka, ba I oraz Kai; premiera: 2 lutego 2002;
"E.T.A. Hoffmann w Płocku" Ernesta Teodora Amadeusza Hoffmanna; premiera: 29 marca 2004;
"spiewanna@alkestis.pl" według Eurypidesa i Thorntona Wildera; premiera: 19 listopada 2005;
"Hamlet gliwicki" Piotra Lachmanna; premiera: 17 września 2006;
"Wyspy Galapagos" Helmuta Kajzara; premiera: 9 lutego 2008;
"ZgrzYt" Piotra Lachmanna; premiera: 10 czerwca 2010;
"Ja im jeszcze pokażę. Hommage à Różewicz", na podstawie trzech fragmentów sztuki "Stara kobieta wysiaduje" Tadeusza Różewicza, jego poematów: "Regio", "Pierwsza miłość", "Opowiadanie o starych kobietach", wybranych sekwencji nagrań z autorem oraz fragmentu sztuki Helmuta Kajzara "Gwiazda"; premiera: 31 marca 2012;
"Sny o mieście W." Piotra Lachmanna; premiera: 20 maja 2013;
"Żyd Wieczny Tułacz", według opowiadania Aleksandra Wata, premiera: 30 marca 2015;
"Watogodzina", na podstawie tekstów Aleksandra Wata i Oli Watowej, premiera: 29 października 2016.
Ważniejsze role w przedstawieniach Teatru TV
"Poletko Pana Boga" Erskine'a Caldwella (reż. Ireneusz Kanicki); rola: Miła Jill; premiera: 1 marca 1971;
"Wszyscy moi synowie" Arthura Millera (reż. Jan Kulczyński); rola: Lidia; premiera: 16 kwietnia 1973;
"Babbitt" Sinclaira Lewisa (reż. Henryk Kluba); rola: Carrie; premiera: 5 maja 1975;
"Górna Austria" Franza Kroetza (reż. Stanisław Różewicz); rola: Annie; premiera: 14 lutego 1977;
"Villa dei Misteri" Helmuta Kajzara (reż. Helmut Kajzar); rola: Gena Białaś; premiera: 17 października 1983;
"Złodziej w sutannie" Pawła Woldana (reż. Paweł Woldan); rola: Babcia; premiera: 6 października 2008.

Ważniejsze role filmowe
"Walkower" (reż. Jerzy Skolimowski); rola: Turystka; 1965;
"Klub profesora Tutki" serial TV (reż. Andrzej Kondratiuk); rola: Niewierna żona; 1966;
"Gra" (reż. Jerzy Kawalerowicz); rola: Panna młoda; 1968;
"Polowanie na muchy" (reż. Andrzej Wajda); rola: Redaktor Basia; 1969;
"Doktor Ewa" serial TV (reż. Henryk Kluba); rola: Siostra Genowefa; 1970;
"Rejs" (reż. Marek Piwowski); rola: Dziewczyna w bikini; 1970;
"Nie ma róży bez ognia" (reż. Stanisław Bareja); rola: Korbaczewska; 1974;
"Potop" (reż. Jerzy Hoffman); rola: Terka Gasztowtówna-Paculanka; 1974;
"Polskie drogi" serial TV (reż. Janusz Morgenstern); rola: Kurasiowa; 1976;
"Brunet wieczorową porą" (reż. Stanisław Bareja); rola: Kasjerka w kinie; 1976;
"07 zgłoś się" serial TV (reż. Krzysztof Szmagier); rola: gra samą siebie - aktorkę wysiadającą z pociągu na dworcu Łódź Fabryczna; 1978;
"Bandyta" (reż. Maciej Dejczer); rola: Nabywczyni dziecka; 1997;
"Barwy szczęścia" telenowela; rola: Teresa Struzik, matka Marii Pyrki; 2007-.

Ważniejsze nagrody
Nagroda Przewodniczącego Komitetu ds. Radia i Telewizji, indywidualna I stopnia, za kreację aktorską w serialu "Polskie drogi", 1978;
Fringe First na Festiwalu Fringe w Edynburgu (wraz z Piotrem Lachmannem), 1992.

Odznaczenia
Brązowy Medal Zasłużony Kulturze Gloria Artis, 2012