Karol Adwentowicz (1871-1958)

Aktor teatralny, filmowy i radiowy, reżyser, dyrektor teatru.

Urodził się 19 października 1871 w Wielogórze pod Radomiem. Zmarł 19 lipca 1958 w Warszawie.

Karol Adwentowicz, pseudonim Edwin.  W Radomiu uczył się w gimnazjum, z którego został wydalony za posiadanie książek Mickiewicza i Słowackiego. Przez dwa lata kontynuował naukę w prywatnej szkole w Radomiu. Następnie pracował w fabryce motorów w Warszawie, jako praktykant na wsi, kolejarz w Radomiu.

Debiutował 4 lutego 1894 w roli Edwina w przedstawieniu "Odludki i poeta" w zespole amatorskim w Radomiu. Na sezon 1894/95 zaangażował się do zespołu L. Czystogórskiego; tu pod pseudonimem Edwin grał i śpiewał, m.in. partię Stolnika w „Halce". Potem występował: od jesieni 1895 do maja 1896 w Częstochowie w zespole Cz. Janowskiego uczestnicząc w jego wyprawach do innych miast; latem 1896 w warszawskich teatrach ogrodowych Wodewil; w sezonie 1897/98 w teatrach poznańskich; latem 1898 w warszawskich teatrach ogrodowych Odeon; nadto 6 września 1898 wystąpił w teatrze krakowskim w roli tytułowej w sztuce „Frycek". Na przełomie 1898 i 1899 wyjechał z zespołem G. Morskiej i J. Popławskiego do Rosji i występował w wielu miastach, od Rygi po Odessę. W Moskwie podziwiał wówczas grę E. Zacconiego. Latem 1899 występował w warsz. teatrach ogrodowych Odeon; w sezonie 1899/1900 w teatrach poznańskich; latem 1900 w warszawskich teatrów ogrodowych Fantazja.

W jesieni 1900 zaangażował się do teatru lwowskiego i pracował tu przez dwanaście sezonów. W tym okresie czynnie uczestniczył w ruchu robotniczym. Wstąpił do PPSD 1 (połączonej później z PPS), w 1903 założył we Lwowie amatorską scenę robotniczą. Nadal wiele podróżował. Uczestniczył w wyprawach teatru lwowskiego do Kijowa (czerwiec 1905), Wiednia (styczeń i maj 1910) i Paryża (czerwiec 1913). W lutym i marcu 1908 występował gościnnie w Krakowie, a od maja w Warszawie, w Teatrze Rozmaitości, potem w Teatrze Małym. Latem 1908 występował z własnym zespołem w Królestwie (m.in. w Lublinie, Kaliszu, Warszawie), w styczniu 1909 grał w Warszawie w zespole F. Kwaśniewskiego, potem w Teatrze Małym, latem 1909 w Galicji w zespole Tadeusza Pilarskiego, latem 1910, 1911, 1912 w wielu miastach Galicji. W jesieni 1912 zaangażował się do krakowskiego Teatru im. Słowackiego i pracował tu przez dwa sezony, z przerwą od stycznia do marca 1912 (występował wtedy w zespole Tadeusza Pilarskiego w wielu miastach Galicji). W sierpniu 1914 wstąpił do Legionów Polskich; służył w 1. pułku ułanów. Kontuzjowany w upadku z konia, leczył się w Wiedniu. W 1915 w okresie rekonwalescencji występował w tamtejszym Teatrze Polskim, potem w teatrach Zagrzebia i Brna. W 1915 został zwolniony z wojska i wrócił do kraju.

W 1915-29 nie miał stałego engagement. Występował wówczas gościnnie w wielu miastach, m.in. w Warszawie w Teatrze Letnim (1915), Teatrze Małym (1916,1917), Teatrze Rozmaitości (1916, 1917, 1923), Teatrze Polskim (1917, 1920, i 1921, 1924, 1927, 1928, 1929), Teatrze im. Bogusławskiego (1922, 1926), Teatrze Komedia (1924, 1925), Teatrze Narodowym (1933, 1934); w Krakowie (1919, 1925 w Teatrze Bagatela, 1921, 1922 Teatrze im. Słowackiego), Lwowie (1921, 1922, 3 1925 - Teatry Miejskie, 1927 - Teatr Mały), Łodzi (1922, 1923, 1928), Lublinie (1923), Wilnie (1923, 1925, 1929), Białymstoku (1924), Bydgoszczy (1924), Katowicach (1924), Poznaniu (1925, 1928, 1929 - Teatr Nowy). Nadto c_ występował w zespołach wędrownych (np. H. Cudnowskiego - 1922). Niektóre z tych objazdów sam organizował: 1916 - po miastach Królestwa (m.in. Łódź), 1917 - po miastach Królestwa, 1918 - Piotrków, Częstochowa, Sosnowiec, Kielce, Łowicz, Kalisz, Włocławek, Płock, Radom, 1919 - Radom, Częstochowa, Płock, Włocławek, Kalisz, Łowicz, Sieradz, Kutno. Wiosną 1920 prowadził zespół plebiscytowy na Powiślu i Mazurach. Zespoły objazdowe organizował też: 1921 - w Małopolsce Wschodniej, 1923 - Włocławek, Ciechocinek, 1924 - Zakopane, Radom, Piotrków, Częstochowa, Kutno, Łowicz, Kalisz, Konin, Kielce, Ostrowiec, 1925 - Chełm, Zamość, Hrubieszów, Włodzimierz, Sarny, Łuniniec, Łuck, Równe, Pińsk, 1926 - m.in. Częstochowa.

W sezonie 1929/30 był dyrektorem Teatru Miejskiego w Łodzi. W 1930 występował gościnnie w Teatrze Nowym w Poznaniu, w 1931 w Teatrze Rozmaitości we Lwowie; uczestniczył też w objazdach Reduty. Tegoż roku występował ze swym zespołem w Warszawie w salach Teatru Qui Pro Quo i Teatru Ateneum. W 1932 założył w Warszawie Teatr Kameralny (przedstawienie inauguracyjne 28 października) i prowadził go przy współpracy I. Grywińskiej do wybuchu II wojny światowej. Równocześnie w sezonie 1933/34 był współdyrektorem Teatru Ateneum. 26 kwietnia 1934 obchodził trzydziestopięciolecie pracy na scenie Teatru Narodowego; grał wtedy Wojewodę w „Mazepie". W 1934 zagrał jedyny raz w filmie „Przeor Kordecki - Obrońca Częstochowy".

Podczas II wojny światowej pracował w kawiarni aktorskiej ,.Znachor" w Warszawie. Aresztowany 27 sierpnia 1942, został osadzony na Pawiaku. Zwolniony z więzienia w połowie marca 1943, uczestniczył w konspiracyjnym życiu artystycznym, m.in. współpracował z Radą Teatralną. Podczas Powstania Warszawskiego uczestniczył 15 sierpnia 1944 w wykonaniu „Kantaty na otwarcie Teatru Narodowego", pod kierownictwem Leona Schillera. Po powstaniu przedostał się do teatrów Krakowa.

Po wyzwoleniu uruchomił wraz z Wilamem Horzycą Teatr im. Wyspiańskiego w Katowicach (przedstawienie inauguracyjne 2 kwietnia 1945) i był jego dyrektorem. Następnie był dyrektorem Teatru Powszechnego w Krakowie (sezon 1945-46), kierownikiem artystycznym Teatru im. S. Jaracza w Olsztynie (jesień 1946). W 1946-48 występował gościnnie w warszawskim Teatrze Studio i w Teatrze Wojska Polskiego w Łodzi; tu zdobył nagrodę na Festiwalu Szekspirowskim za rolę Prospera w „Burzy". W 1948 po połączeniu PPS i PPR został członkiem PZPR. Od 1 września 1948 do 31 grudnia 1950 był dyrektorem Teatru Powszechnego w Łodzi. W 1950 obchodził w Łodzi i w Warszawie jubileusz pięćdziesięciolecia pracy; grał wtedy Prof. Sonnenbrucha w „Niemcach". Następnie zaangażował się do Teatru Polskiego w Warszawie i pracował tu do śmierci; w 1954 był z tym teatrem występach w ZSRR.

Był członkiem zasłużonym ZASP. 2 marca 1957 zagrał ostatnią rolę, Pastora Mandersa w „Upiorach" w Teatrze Ludowym w Warszawie. Był jednym z najznakomitszych wykonawców współczesnego repertuaru wystawianego na przełomie wieków.

Duży wpływ na jego poglądy estetyczne miało zetknięcie z grą E. Zacconiego („niezapomniane, wstrząsające do głębi wrażenie"). Jego talent rozwinął się w znacznym stopniu dzięki wieloletniej współpracy z Tadeuszem Pawlikowskim, który skierował jego zainteresowana na właściwe tory. Zasłynął swymi rolami w polskich sztukach współczesnych, m.in. Stanisława Przybyszewskiego, jak np. Mlicki „Dla szczęścia", Przecławski „Złote runo"; także w sztukach Tadeusza Rittnera, szczególnie w roli Doktora w „W małym domku". Jego porywająca gra przełamywała uprzedzenia widowni do nowego repertuaru - wg Grzymały-Siedleckiego „zwycięsko się przyczynił do zżycia się widza z modernizmem".

Specjalnością Adwentowicza były role bohaterskie w polskim repertuarze romantycznym, a także w dramatach poetyckich okresu Młodej Polski. Miał ich wiele. Występował w ośmiu sztukach Słowackiego, m.in. w tytułowych rolach w „Mazepie", „Księdzu Marku" i „Kordianie", w późniejszych latach ceniony jako Wojewoda w „Mazepie" i w tytułowej roli w „Horsztyńskim". W tym repertuarze budził powszechny podziw swą niezrównaną techniką recytacji. „Potrafił operować ogromną, nieprzerwaną frazą o świetnych tempach oraz dzielić okres na oddzielne cząstki wypowiedzi, dając każdej z nich doskonałą zwartość, w języku fachowym zwaną zamknięciem (Henryk Szletyński). Najwyższe osiągnięcia w tej dziedzinie miał w trzech przedstawieniach wyreżyserowanych przez Leona Schillera: jako Czarowic w „Róży", Hr. Henryk w Nieboskiej komedii" i Lucyfer w „Samuelu Zborowskim Juliusza Słowackiego.

Domeną Adwentowicza były role szekspirowskie. Ogółem grał ich dziesięć, w tej liczbie Hamleta (od 1907). Była to jedna z najoryginalniejszych polskich interpretacji tej roli. W jego ujęciu Hamlet nie miał w sobie nic z neurastenika, „pełen ognia i życia, tylko chwilami wpadał w zwątpienie i rozpacz (J. Leszczyński); „pod maską gorzkiej i kłującej ironii drgał skupioną, ledwie hamowaną namiętnością (Boy). Innego rodzaju, bardzo harmonijna i pełna zadumy była zagrana pod koniec życia rola Prospera w „Burzy", Zgodnie z życzeniem inscenizatora, Leona Schillera, Adwentowicz ucharakteryzował się wówczas na Szekspira.

W jego działalności dyrektorskiej wyróżnia się sezonie 1929/30. Wspólnie z Leonem Schillerem, którego zaprosił do współpracy, Adwentowicz stworzył wówczas w Łodzi aktualny teatr polityczny narażając się na ataki kół prawicowych. Teatr Kameralny w Warszawie zasłużył się za jego dyrekcji wystawiając nowe polskie sztuki, m.in. Antoniego Słonimskiego, Jerzego Zawieyskiego; największe powodzenie miały tam jednak przedstawienia, w których Adwentowicz występował w swych dawnych rolach.

Przed wojną zagrał w dwóch filmach "Pomszona krzywda" (1912) w reż. Zygmunta Wesołowskiego oraz „Przeor Kordecki - obrońca Częstochowy" (24 grudnia 1934) w reż. Edwarda Puchalskiego, w którym zagrał rolę tytułową.

Miał również swój aktorski epizod w Teatrze Polskiego Radia, w słuchowisku „Horsztyński" Juliusza Słowackiego w reż. Edmunda Wiercińskiego, w którym kreował rolę tytułowego Ksawerego Horsztyńskiego (premiera 9 lipca 1954).

Jest zaliczany do grona wybitnych polskich aktorów tragicznych 1. połowy XX w., głównie z uwagi na stworzoną przez siebie kreację Hamleta w sztuce Williama Szekspira, w której występował przez 23 lata. Ostatnie lata życia spędził w Warszawie. W 1960 roku wydano jego "Wspominki", które pozostawił po sobie w formie rękopisu.

Był synem Antoniego Adwentowicza, zarządcy majątku ziemskiego, i Katarzyny z Lorensów, mężem Anieli Adwentowicz, potem Janiny Nosarzewskiej, potem aktorki Ireny Grywińskiej. Z Ireną Grywińską - ich ślub odbył się 2 lipca 1936 w kościele ewangelicko-reformowanym w Warszawie - miał syna Lucjana.

Został pochowany w Alei Zasłużonych na Powązkach Wojskowych w Warszawie. W Łodzi jego nazwiskiem nazwano ulicę w dzielnicy Widzew.

Nagrody i odznaczenia:
1947 - Festiwal Szekspirowski - Nagroda Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik" za rolę Prospera w "Burzy" w Teatrze Wojska Polskiego w Łodzi
1949 - Nagroda na Festiwalu Sztuk Radzieckich
1950 - Order Sztandaru Pracy I klasy
1953 - Złoty Krzyż Zasługi
1955 - Nagroda Państwowa I stopnia za całość artystycznej działalności teatralnej

Źródła: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965, E-teatr, FilmPolski

Opracował Ryszard Klimczak
Dziennik Teatralny
19 października 2023

Książka tygodnia

Teatr, który nadchodzi
Wydawnictwo słowo/obraz terytoria Sp. z o.o.
Dariusz Kosiński

Trailer tygodnia

La Phazz
Julieta Gascón i Jose Antonio Puchades
W "La Phazz" udało się twórcom z "La ...