Lekcja cudzego języka

W języku obcym, dla polskich aktorów - ukraińskim, dla ukraińskiej reżyserki - polskim, jest sfera nieprzetłumaczalna na poziomie semantycznym, ale również emocjonalnym, stąd powracający w spektaklu ton niepewności co do tego, czy jest się zrozumiałym i ile widzowie odczytują z komunikatu, który do nich dociera. O konieczności stosowania wielokrotnego przekładu w procesie pracy nad spektaklem i w trakcie jego grania przed publicznością na zakończenie opowie z offu Olena Apczel, reżyserka: "Polscy aktorzy mówią tekst napisany przez polskiego dramaturga, a nawet dwóch, którzy mnie tak do końca nie zrozumieli. A może i zrozumieli, tylko ja nie rozumiem, że zrozumieli.". Wynika stąd, że praca nad "Więziami" była nie tyle archeologią "ja" reżyserki, której wspomnienia i dzienniki posłużyły za kanwę tekstu napisanego przez Michała Buszewicza i Jarosława Murawskiego, ale skomplikowaną sytuacją komunikacyjną, wymagającą woli, zaufania i cierpliwości zaangażowanych stron.

Bohaterami spektaklu są - oprócz Oleny - jej rodzice (Małgorzata Brajner, Krzysztof Matuszewski), brat (Jacek Labijak) i babcia (Agata Bykowska). Aktorzy przyjmują inne role (ciotki, koleżanki, chłopaka, rosyjskiego wojskowego) tylko na chwile, i jakby stale mając w pamięci, że grają przede wszystkim najbliższych krewnych głównej bohaterki. Tytułowe więzi w metaforyczny sposób odnoszą się do krajów, w których Olena Apczel mieszkała na różnych etapach swojego życia, ale dotyczą również dynamiki relacji rodzinnych. Reżyserka dokonała ciekawych decyzji obsadowych, które pozwoliły na przedstawienie ich w sposób niekonwencjonalny. W roli babki, z którą bohaterka była bardzo związana, obsadziła Agatę Bykowską, rówieśniczkę Katarzyny Dałek. Taki zabieg pozwolił stworzyć wrażenie szczególnej przyjaźni łączącej kobiety mimo istniejących między nimi różnic wieku, doświadczenia i podejścia do życia i świata. Bykowska stworzyła zresztą świetną rolę, barwną, emanującą niesamowitością właściwą duchom przodków, przewyższających wiedzą śmiertelnych członków rodziny.

W narracji zaproponowanej przez Buszewicza i Murawskiego, Olena znajduje się w centrum nie tylko dlatego, że to ona jest opowiadaczką i spiritus movens akcji scenicznej. Więzi łączące bohaterkę z członkami rodziny różnią się między sobą, a za optykę ich przedstawiania odpowiada właśnie ona. Stąd wynika z jednej strony niemalże schematyczny, zbudowany przy pomocy wyrazistych środków językowych, obraz brata-nacjonalisty, a z drugiej stworzony z czułością i wyczuwalną tęsknotą portret matki. Bohaterowie wykazując odmienne postawy polityczne i narodowe, przez co - mimo połączenia więziami rodzinnymi - wydają się osobni i oddaleni od siebie. W przypadku ojca, który przeprowadził się na Krym i matki pozostającej w Donbasie, więzi przebiegają ponad granicami zamieszkania. Olenę i Babcię więź przyjaźni łączy mimo tego, że jedna z nich już nie żyje. Z ludźmi zgromadzonymi w Charkowie, bitymi i pędzonymi przez plac, łączy Olenę doświadczenie, którego nie jest w stanie zapomnieć mimo emigracji i życia w kraju, w którym panuje pokój. Więzi w spektaklu nie unieważniają istniejących granic, ale przebiegają je w poprzek i naruszają ich stabilność. Narracje prowadzone przez bohaterów udowadniają, że ustanowienie obrazu "jednej Ukrainy" nie może się udać nawet w gronie członków jednej rodziny.

Obsadzenie i reżyserowanie aktorów to tylko jeden z elementów niezwykle ciekawego języka scenicznego jakim posługuje się Olena Apczel. Reżyserka łączy strategie dystansujące, w ramach których podkreśla sam akt snucia opowieści, z subtelnym oddziaływaniem na emocje, między innymi przy pomocy środków wizualnych. W opowieść prowadzoną sformalizowanymi, teatralnymi środkami, zostały wplecione dokumentalne nagrania wideo przedstawiające wnętrze i otoczenie rodzinnego domu Apczel w Donbasie oraz, częściowo znane z serwisów informacyjnych, zapisy walk na głównym planu Charkowa. Nagrania domowe z powodzeniem dopasowują się do ludowej stylistyki scenografii i kostiumów, wytwarzając niemalże sielski, sentymentalny klimat. Zupełnie inną funkcję dramaturgiczną pełnią filmy dokumentujące walki w ukraińskim parlamencie i na miejskim placu. Wojna i konflikt wewnętrzny w Ukrainie, o których w spektaklu opowiada się cały czas, poprzez medium wideo wdzierają się do scenicznej rzeczywistości i wystawiają jej wiarygodność na poważną próbę. Okazuje się, że to, co na poziomie językowym udaje się zapisać jako ciekawą, błyskotliwie poprowadzoną narrację, w nagraniach jest obrazem przemocy uderzającym swoją bezpośredniością.

Scenografia zaprojektowana przez Natalię Mleczak składa się z przekroju pomieszczenia, w którym znajdują się tylko krzesła oraz wielkiej huśtawki zamontowanej po lewej stronie sceny. Szczególnie ciekawe wydaje się pokrycie całego pomieszczenia jaskrawozieloną farbą, która estetycznie dobrze współgra z wzorzystymi kostiumami, ale pełni też istotną rolę znaczeniową. Zielony pokój przypomina green screen znany z planów filmowych, podczas których kręci się sceny z wykorzystaniem efektów specjalnych. Zielone tło w procesie postprodukcji zostaje zastąpione przez dowolny obraz rzeczywisty lub wygenerowany komputerowo. Zielone ściany pokoju w "Więziach" stają się ekranami, na których wyświetlane są projekcje wideo, ale są również miejscem materializacji wyobrażeń widzów na temat Ukrainy. Twórcy podejmując grę z tymi wyobrażeniami, włączają do niej również stereotypy i autentyczne elementy ukraińskich tradycji. Niepewność tego z czym ma się akurat do czynienia jest stałym doświadczeniem widza gdańskiego spektaklu. Utrzymywanie publiczności w owym stanie niepewności nie jest zastosowaną z rozmysłem strategią utrudniania odbioru, pełni za to funkcję swojego rodzaju broni przed kolonizatorskim spojrzeniem, które gotowe byłoby pośpiesznie przyporządkować poszczególnym elementom znaczenia i ustalić między nimi stabilną równowagę.