Leokadia Serafinowicz (1915-2007)

Aktorka, reżyserka, scenografka, autorka adaptacji teatralnych i scenariuszy filmowych.

Urodziła się 21 lutego 1915 roku w Janowie na Litwie, zmarła 24 listopada 2007 roku w Poznaniu (pochowana w Puszczykowie). Aktorka, reżyserka, scenografka, autorka adaptacji teatralnych i scenariuszy filmowych, wieloletnia dyrektorka Teatru Lalki i Aktora "Marcinek" w Poznaniu, twórczyni polskiej lalkowej opery folklorystycznej, inicjatorka lalkowych musicali dla dzieci.

Urodziła się 23 lutego 1915 roku w Janowie na Litwie. W 1936 roku zdała maturę w Państwowym Gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej w Wilnie. Następnie rozpoczęła studia malarskie na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu im. Stefana Batorego, które ukończyła na Uniwersytecie im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie uzyskała dyplom artysty malarza w 1951 roku. Zawodu aktorskiego uczyła się podczas wojny w działającym konspiracyjnie Studiu Dramatycznym Mieczysława Szpakiewicza, który przez wiele lat współpracował z "Redutą". Dyplom aktora lalkarza uzyskała w 1954 roku, a uprawnienia zawodowe reżysera teatru lalek w 1960 roku.

Od 1948 do 1956 roku współpracowała z Teatrem "Groteska" w Krakowie - najpierw jako aktorka lalkarka, później jako asystentka Władysława Jaremy, aż wreszcie jako samodzielny reżyser. Role aktorskie przypadły jej w tak ważnych spektaklach "Groteski", jak: Cudowna lampa Aladyna, Cyrk Tarabumba czy Igraszki z diabłem, przy których była również asystentem reżysera. Na dwa sezony przeniosła się do Wrocławia, gdzie od 1956 do 1958 roku była kierownikiem artystycznym Sceny Lalkowej przy Państwowym Teatrze "Rozmaitości". Tutaj wyreżyserowała m.in. Czarodziejski pierścień (1958) i Krawca Niteczkę (1958), korzystając z koncepcji teatru wypracowanych z Jaremą, które we Wrocławiu przyjęto jako ciekawe eksperymenty. Od 1958 roku pracowała jako reżyser, scenograf i scenarzysta w Teatrze Lalek "Banialuka" w Bielsku-Białej, gdzie wraz z Wojciechem Wieczorkiewiczem w 1959 roku założyła Klub ZASP. W "Banialuce", podobnie jak na wcześniejszych scenach, reżyserowała sztuki należące do obiegowego repertuaru, tutaj jednak ujawnił się jej zamysł tworzenia teatru wykorzystującego dramaturgię najnowszą, tworzoną specjalnie z myślą o konkretnej scenie - w Bielsku tworzyła swoje pierwsze scenariusze: O słonku, sroce i krasnoludkach i Profesor Serduszko - wystawiony w "Banialuce" z jej scenografią. Był to pierwszy sukces Serafinowicz - scenografia do spektaklu otrzymała wyróżnienie na Ogólnopolskim Festiwalu Teatrów Lalek w Warszawie w 1960 roku.

W 1960 została dyrektorem i kierownikiem artystycznym Teatru Lalek "Marcinek" w Poznaniu, w którym pracowała nieprzerwanie przez dwadzieścia lat. Okres jej dyrektury łączy się z niezwykle twórczym rozwojem tej sceny. Stworzyła teatr, w którym bardzo ważną rolę odgrywał artysta plastyk, nie mniejsza przypadała również reżyserowi, a często inscenizatorowi. Bardzo ważne było dla Serafinowicz tworzenie teatru oddziaływającego na wyobraźnię i emocje poprzez obraz. Podkreślała także poetycką wartość słowa, która miała być elementem współtworzącym atmosferę przedstawienia, zanurzoną w metaforyczności. Wraz z Wojciechem Wieczorkiewiczem i Janem Berdyszakiem stworzyła teatr wyróżniający się spośród innych scen lalkowych w Polsce, którego specyfiką - poza licznymi zaskakującymi rozwiązaniami scenograficznymi i repertuarowymi - było bardzo poważne traktowanie dziecięcej publiczności. Współpraca z pedagogami, psychologami, wychowawcami oraz rodzicami rozwijała w niezwykły sposób możliwości dotarcia do dzieci poprzez medium teatru, otwierała również spektakle na traktowanie dziecięcego widza jako partnera do dyskusji. Twórcy "Marcinka" chcieli rozmawiać z dzieckiem językiem sztuki współczesnej oraz poprzez tę sztukę rozwijać wrażliwość i intelektualny ogląd świata. Dla Serafinowicz ważne było także tworzenie przedstawień skierowanych do najbardziej zaniedbanej, również obecnie, publiczności teatralnej - młodzieży. Miała świadomość, że niełatwo jest stworzyć spektakl, który przyciągnie tę publiczność do teatru i stanie się dla niej przestrzenią do rozmowy na aktualne tematy. W tym nurcie na Scenie Młodych przygotowywała spektakle oparte na tekstach najznakomitszych polskich dramatopisarzy - Wesele Wyspiańskiego (1969), Mątwę i Szalona lokomotywę Witkiewicza (1968), starała się przybliżyć młodzieży klasykę poezji i dramatu, ujętą w atrakcyjną plastycznie formę i ciekawie korespondującą ze współczesną problematyką, sięgając po teksty Goethego, Norwida, Kochanowskiego. Zapoznawała również publiczność z najnowszą dramaturgią polską - Gałczyńskim, Iredyńskim, Białoszewskim, Różewiczem czy wspominanym już Witkacym.

Jak w żadnym innym teatrze, w "Marcinku" bardzo mocno akcentowano potrzebę sięgania do dramaturgii współczesnej, również tej pisanej specjalnie dla teatru lalek lub teatru dla dzieci. Serafinowicz nawiązała współpracę z Krystyną Miłobędzką, która stała się autorem "Marcinka", piszącym właśnie dla tej sceny, ze zrozumieniem jej założeń. Autorkę łączyło z twórcami "Marcinka" niezwykle mądre spojrzenie na dziecko, jako widza wyjątkowego. Jej twórczość dotykała w dużej mierze, ważnej również dla Serafinowicz problematyki radzenia sobie dziecka z otaczającym go światem, zmagań ze samym sobą (sztuki: Ojczyzna, Ptam, Bajka o..., W kole).

Razem z Wieczorkiewiczem znacznie podniosła poziom artystyczny poznańskich spektakli, doprowadziła nie tylko do wzrostu znaczenia "Marcinka" w środowisku lalkarskim, ale również otworzyła teatr dla ogólnopolskiej publiczności. W 1961 roku była inicjatorką i współorganizatorem Przeglądu Filmów Animowanych i wystawy polskich lalek filmowych, a w roku 1964 Przeglądu Polskich Współczesnych Sztuk Lalkowych - "Konfrontacje", co zaowocowało stworzeniem w 1973 roku Biennale Sztuki dla Dziecka, powstałego z zespolenia tych dwóch imprez o wymiarze ogólnopolskim. Profil "Konfrontacji" wyraźnie akcentował kwestię niezwykle ważną dla Serafinowicz - poszukiwanie wartościowych sztuk dla repertuaru lalkowego, co było wyrazem tendencji do rewidowania obowiązujących treści, konwencji i estetyk.

Ważnym okresem twórczości Serafinowicz były poszukiwania w obszarze folkloru. Obok Wieczorkiewicza i Janusza Kruczewskiego - kompozytora, stworzyła koncepcję folklorystycznej opery lalkowej. W tej konwencji utrzymane były trzy spektakle zrealizowane na podstawie baśni i podań: O Kasi co gąski zgubiła (1967), Lajkonik (1969), Koziołki z wieży ratuszowej (1979), do których stworzyła lalki będące plastycznym przetworzeniem charakterystycznych zabawek ludowych i w swej estetyce przypominające ludowe rzeźby. Lalki Serafinowicz zostały uznane za jeden z istotnych elementów rozwoju scenografii polskiej.

Bardzo ciekawym przedsięwzięciem, w którym jako scenograf Serafinowicz brała udział, było przygotowanie Janosika Krystyny Miłobędzkiej (1975), w wykonaniu trzech grup teatralnych - poznańskiego "Marcinka", Vychodeceskiego Loutkowvego Divadla "Drak" z Hradec Karlove i Krajskiego Babkovego Divadla z Banskiej Bystricy. Ta międzynarodowa obsada, a zarazem koncepcja spektaklu, rzucała ciekawe światło na poszukiwania folklorystyczne Serafinowicz i budowała nową wartość jej teatru.

W folklorze dziecięcym, uznawanym za wielką metaforę porządku świata, zanurzone były również sztuki Miłobędzkiej. W spektaklu Siała baba mak (1967) w reżyserii Serafinowicz, ze scenografią Berdyszaka gra aktorska oparta jest na posługiwaniu się dużymi, geometrycznymi formami z wikliny. Folklor stał się formą zabawy, przeżywaną przez dziecko w sposób spontaniczny. Spektakl spotkał się z uznaniem publiczności i krytyki, a na 1. Biennale Sztuki dla Dziecka otrzymała I nagrodę za reżyserię. Za szczytowe dokonania artystyczne Serafinowicz, obok oper lalkowych, uznaje się dwa spektakle - Szury (1975) wyreżyserowane wspólnie z Wieczorkiewiczem, ze scenografią jej i Berdyszaka, które łączyły w sobie kilka małych form dramatycznych dotykających problematyki powojennego trzydziestolecia, wśród których znalazły się teksty Różewicza, Białoszewskiego czy Miłobędzkiej. Kolejnym z niezwykle ważnych przedstawień jest Ptam Krystyny Miłobędzkiej (1977), poruszający problem dojrzewania dziecka. Spektakl uhonorowany I nagrodą za reżyserię na 3. Biennale Sztuki dla Dziecka w 1977 roku.

Działania teatralne Serafinowicz zawsze bardzo silnie eksponowały zadania edukacyjne, które stawiała sztuce. Ważny był również dla niej stały kontakt Teatru ze środowiskiem uniwersyteckim, pozwalającym na refleksję naukową nad działalnością jej sceny. Sama w latach 1976-79 wykładała w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, gdzie prowadziła zajęcia dotyczące teatru dla dzieci i młodzieży. Od roku 1976, przez siedem lat uczyła gry aktorskiej na Wydziale Lalkarskim Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej we Wrocławiu. Swoją działalność pedagogiczną i społeczną połączyła w funkcji przewodniczącej Polskiego Ośrodka ASSITEJ w latach 1981-82.

Po roku 1980 Serafinowicz, razem z Wieczorkiewiczem, tworzyła już tylko poza Poznaniem. Współpracowała wtedy m.in. z toruńskim "Bajem Pomorskim", łódzkim "Arlekinem", Wrocławskim i Białostockim Teatrem Lalek, realizowała również spektakle w Bułgarii, Czechosłowacji, RFN, Jugosławii i Rosji.

Poza współpracą z teatrami lalkowymi, projektowała również scenografie oraz reżyserowała filmy animowane. Tworzyła dla Studia Małych Form Filmowych "Semafor" w Łodzi oraz Studia Miniatur Filmowych w Warszawie.

Jej prace można obejrzeć m.in. w Centrum Scenografii Polskiej Muzeum Śląskiego w Katowicach, w Muzeum Archeologicznym i Etnograficznym w Łodzi (Dział Widowisk Lalkowych) czy w Galerii Lalek i Scenografii przy Teatrze Animacji w Poznaniu.

Była twórcą wszechstronnym i niezwykle utalentowanym, otwartym na myślenie o dziecięcej publiczności, dla której chciała tworzyć spektakle mądre, wykorzystujące tendencje sztuki najnowszej. Przez cały czas swojej aktywności twórczej starała się badać nośność różnych form teatralnych, nie ograniczając się do pogłębiania tylko specyfiki teatru lalek. Jej wkład w rozwój poznańskiej sceny oraz w całokształt sztuki dla dzieci jest nieoceniony. Zmarła 24 listopada 2007 roku.

Alicja Rubczak
Culture.pl
25 listopada 2023

Książka tygodnia

Teatr, który nadchodzi
Wydawnictwo słowo/obraz terytoria Sp. z o.o.
Dariusz Kosiński

Trailer tygodnia

La Phazz
Julieta Gascón i Jose Antonio Puchades
W "La Phazz" udało się twórcom z "La ...