Niepełnosprawność bez tajemnic

Autorka sztuki "Koszt życia", Martyna Majok, to Amerykanka polskiego pochodzenia. Urodzona w Bytomiu, dorastająca w Stanach Zjednoczonych dramatopisarka dzięki doświadczeniom swojej rodziny w naturalny sposób zwróciła się w swojej twórczości w stronę osób wykluczonych, wyrzuconych poza nawias społeczny, dyskryminowanych na tle rasowym, narodowościowym czy wyznaniowym. Nagrodzoną Pulitzerem w dziedzinie dramatu (za wybitne osiągnięcia w dziedzinie twórczości dramatycznej) sztukę "Koszt życia" poświęciła osobom niepełnosprawnym.

Zawiedzie się jednak ten, kto oczekuje wstrząsającego, pełnego zwrotów akcji scenariusza. Majok portretuje nie tyle dwie osoby niepełnosprawne w jakimś wycinku z ich życia, co relacje, w jakie wchodzą one z osobami pełnosprawnymi. W tym celu z mozołem szkicuje krótkie scenki rodzajowe pozbawione spektakularnych puent czy morałów. Stopniowo ze zwyczajnych, codziennych czynności wyłania się świat pełen kompleksów, pretensji i różnic pomiędzy osobami sprawnymi i tymi dotkniętymi dysfunkcjami.

John cierpi na porażenie mózgowe. Jako zamożny doktorant i absolwent renomowanej uczelni zatrudnia do opieki imającą się różnych zajęć Jess, przeprowadzając aroganckie przesłuchanie i traktując ją bardzo wyniośle. Szybko jednak relacja ta nabiera rysów przyjacielskich, gdy John orientuje się, że dziewczyna go nie ocenia i żywi do niego sympatię, pomimo że musi go kąpać, ubierać czy golić. Z kolei Ani jest sparaliżowana po wypadku samochodowym. Pomaga jej Edie, były partner, z którym Ani właśnie się rozwodzi. Chociaż Ani jest wobec Ediego bardzo agresywna, ma do niego pretensje o wszystko i wrzeszczy na niego lub go wyzywa przy byle okazji, Edie coraz bardziej zapamiętale trwa przy ciężko chorej kobiecie, stając się jej osobistym pielęgniarzem. Ich relacja staje się bardzo symbiotyczna.

Wszytko otwiera barowy monolog nieszczęśliwego Ediego (dobrze poprowadzony przez grającego tę postać Gracjana Kielara). Później na zasadzie pozbawionych chronologii retrospekcji poznajemy obie pary. Reżyser Grzegorz Chrapkiewicz sięga po proste środki - aktorzy w półmroku wchodzą na scenę, wcielają się w bohaterów i grają do końca sceny, co także zaznaczone jest wyciemnieniem, w czasie którego następuje zmiana grającej pary i przygotowanie potrzebnych rekwizytów. Pomaga w tym funkcjonalna scenografia Wojciecha Stefaniaka złożona z metalowego stelaża mieszkania, w który umiejętnie wkomponowano m.in. prysznic, wannę czy meble na kółkach.

Cała czwórka aktorów gra solidnie, choć na pierwszy plan wybijają się panowie - wspomniany Edie Kielara to nieskomplikowany, prostoduszny poczciwina, na swój sposób bezbronny, nieporadny, życiowy rozbitek. Próba scalenia małżeństwa wydaje się próbą ocalenia jedynego świata, który go nie przeraża. Typową rolę charakterystyczną - osoby z porażeniem mózgowym - gra Konrad Michalak. Jego John cierpi na tiki nerwowe, jąka się i w sposób wiarygodny stara walczyć z licznymi ograniczeniami ciała. Pełną skrajnych, ambiwalentnych emocji wobec byłego partnera niepełnosprawną Ani kreuje Aleksandra Derda-Kupper. Jedynie historia Jess w wykonaniu Karoliny Baci wypada blado, bo jej bohaterce na tle pozostałych brakuje wyrazistości.

Grzegorz Chrapkiewicz skupia się na przesłaniu dramatu Majok. Dzięki niespiesznemu tempu widzowie mają wiele czasu na refleksję. Poprawnie poprowadzona dramaturgia cierpi w nielicznych momentach, gdy reżyser dokonuje nieco większych ingerencji - pretensjonalnie wypada szczególnie cierpienie Johna z wyolbrzymionymi efektami dźwiękowymi, traktowanymi w spektaklu bardzo ilustracyjnie (muzykę do "Kosztu życia" przygotował Piotr Łabonarski). Trudno jednak traktować dramat Majok w kategoriach arcydzieła - to po prostu nieprzegadany tekst poświęcony ważnemu tematowi społecznemu.

Zupełnie niepotrzebnie brutalny język ulicy przetłumaczono dosłownie, ubarwiając go dziesiątkami zbędnych wulgaryzmów, niekiedy traktowanymi jako przerywnik albo wtłoczonymi w środek słowa, co w języku polskim brzmi wyjątkowo sztucznie. Na szczęście nie przysłania to sedna sztuki, w której z różnych perspektyw przyjrzeć się można trudnej, pełnej niedomówień i nieporozumień komunikacji między osobą pełnosprawną a inwalidą oraz kwestiom dotkniętym silnym społecznym tabu, jak bezradność i związane z nią zaufanie wobec opiekuna, cielesność, seksualność czy wstyd osoby niepełnosprawnej, która zdana jest na pomoc innych.