Nieprzedstawialna klątwa

Każda inscenizacja którejkolwiek powieści Fiodora Dostojewskiego wymaga poświęcenia. Nie tylko tego psychofizycznego, żądanego od aktorów, ale też w innym znaczeniu tego słowa – poświęcenia na rzecz spektaklu wielu wątków i specyficznych dla tego pisarza elementów treściowo-narracyjnych. To trudny dylemat dla każdego reżysera i dramaturga: co należy zaakcentować, z czego wolno zrezygnować, ile można widzowi zasugerować? Niestety, chyba żadna z możliwych odpowiedzi na to pytanie nie ma szans zyskać pełnego uznania u większości odbiorców. Najnowszy spektakl Teatru Collegium Nobilium również boryka się z tym problemem.

Już pierwsze minuty wprowadzają nas w ciężki i ciemny klimat powieści. Gra świateł, cieni, dekoracji i włóczących się po scenie aktorów sugestywnie zapowiadają wiszącą nad Karamazowami katastrofę. Wiele rozwiązań scenicznych można pochwalić – bez atakowania widza zbędnymi rekwizytami tworzona jest zgrabna przestrzeń, ulegająca na przemian otwieraniu i ścieśnianiu. Szybko jednak widz może poczuć się nieco skonfundowany. W przejściach czasem zdaje się brakować płynności. Nasuwa się pytanie o zasadność, ale przede wszystkim o czas wprowadzenia aż dwóch przerw, zaburzających ciągłość akcji.

Z drugiej jednak strony, duchota wiszącej nad spektaklem atmosfery od pewnego momentu zaczyna być nużąca. Zaczerpnięte z powieści długie monologi, choć odgrywane przez aktorów z sercem i zaangażowaniem, usypiają percepcję widza. I tu właśnie pojawia się problem z przedstawialnością Dostojewskiego. Psychologizm jego powieści wymaga od czytelnika wielokrotnego analizowania wypowiedzi i zachowań bohaterów, powrotów do wcześniejszych treści. Choć portrety braci (w tych rolach Michał Mikołajczak, Kamil Przystał oraz Mateusz Rusin) zbudowane są naprawdę dobrze, a aktorzy głosem, zachowaniem i prezencją odgrywają role wręcz wzorowo, to nieznającemu dobrze tekstu widzowi umknąć mogą szczegółowe motywacje bohaterów oraz kluczowe dla oryginału wieloaspektowe diagnozy kondycji ludzkiej.

Można by też zadać pytanie o konstrukcję akcji spektaklu. Wyraźnie koncentruje się ona na wątku straceńczej miłości Dymitra i nawet perypetie głównego bohatera, terminującego mnicha Aloszy, zdają się orbitować wokół tego tematu. Pozostałe wątki sygnalizowane są nie najlepiej. Kilka kluczowych dla odczytania intencji autora w spektaklu nie pojawia się w ogóle, a ważna scena dyskusji o charakterze stworzonego przez Boga świata, toczona między Iwanem a Aloszą, jest mocno uproszczona. Jednocześnie część z pojawiających się w tle wątków może być niezrozumiała, a sama inscenizacja z powodzeniem mogłaby się bez nich obejść. Niestety, esencja wydobywana w spektaklu Gajewskiego miejscami przecieka, miejscami zaś bywa zanadto rozcieńczona.

Pochwalić trzeba budowane przez studentów Akademii kreacje bohaterów. Ich młodość i brak aktorskiej rutyny jest wielką zaletą „Braci Karamazow”. Czuje się przywiązanie aktorów do swoich ról, wnikliwe zagłębienie w psychologię poszczególnych postaci i gotowość oddania się jej. A dla zrozumienia Dostojewskiego jest to rzecz niezmiernie ważna. Rozhisteryzowana Liza (Agata Góral) momentami irytuje, ale widać w tym celowy zamysł. Smierdiakow (Jan Staszczyk), choć wprowadzany dopiero gdzieś w połowie spektaklu, miotając się między prostymi marzeniami i moralnym upadkiem, staje się ciekawym symbolem spektaklu. Tak właściwie trudno kogokolwiek z obsady za cokolwiek zganić. Nawet w mniej kluczowych rolach aktorzy dają sobie radę, zajmując na tę krótką chwilę widza konstruktem swoich postaci.

Czy można zatem uznać „Braci Karamazow” w Teatrze Collegium Nobilium za spektakl dobry? Odpowiedź może być irytująca, ale jedyna prawdziwa: to zależy. Zbyt wiele jest w nim nierówności, by wyrazić jednoznaczną opinię. Waha się tu wszystko między dusznością scen zbiorowych, w których widz przytłaczany jest nadmiarem akcji i niezrozumiałymi figurami tła, a chwilami pustymi, wręcz anemicznymi. Pomiędzy tym jest wiele poprawnego teatru i spora garść świeżego warsztatu. Szczypta nudy. I stopniowo przygniatająca bohaterów klątwa Karamazowów. Czy to wystarczy? Widz musi zdecydować sam.