O teatrze niemieckojęzycznym

Autorka bowiem, napisane w ostatnim dwudziestoleciu teksty na powyżej wymienione zagadnienia, skomponowała w taki sposób, że czytelnik bez problemu nie tylko poznaje istotę zagadnienia, ale także podąża za skojarzeniami i powiązaniami teatralnymi czasów, które stanowią przedmiot badań Małgorzaty Leyko. Dodajmy do tego swobodny styl wypowiedzi, w którym terminologia naukowa łączy się harmonijnie z językiem literackim. Warto też zwrócić uwagę na sposób prowadzenia narracji, która imponuje rozmachem przedstawionego świata teatru i jego twórców, a także wieloma szczegółowymi i analitycznymi partiami tworzącymi jego obraz.

Już pierwszy tekst „Teatr Maxa Reinhardta i niemiecka kultura święta" okazuje się bardzo interesujący. Autorka od ogólnej charakterystyki obchodzenia w państwach niemieckich świąt publicznych, w której zwraca uwagę na to, że okazywały się one bardziej skuteczne w oddziaływania na masy niż jakiekolwiek kampanie. Reinhardt w roku 1912 mówił już w wywiadzie, że planuje budowę „teatru dla pięciu tysięcy", bo dla tylu widzów zamierzał wystawiać spektakle masowe. - „Przedstawienia w wielkiej przestrzeni traktował Reinhardt przede wszystkim jako laboratorium, w którym obserwował, analizował i kreował zachowanie mas; dotyczyło to zarówno działań scenicznych, jak i reakcji publiczności" – napisała Małgorzata Leyko.

Dlaczego Reinhardt w swoich wypowiedziach często podkreślał, że wyłącznie jest człowiekiem teatru? Wyjaśnienie czytelnik znajdzie w tekście. Ciekawy jest także kolejny esej „Imperium teatralne Maxa Reinhardta", w którym autorka przedstawia system organizacyjny teatrów. Opisuje system prawny i zasady finansowania oraz mechanizmy ich funkcjonowania z podkreśleniem sposobów sprawowania dyrekcji przez samego Reinhardta.

Niemniej skupiający na sobie uwagę jest i tekst wskazujący na nowatorstwo inscenizacji szekspirowskich Reinhardta, który „do żadnego autora nie powracał tak często i żadnemu nie dochował takiej wierności przez cały okres swej działalności teatralnej". Nie można też nie zwrócić uwagi na wpływ typu teatru Reinhardta na koncepcje Leona Schillera.

Prof. Małgorzata Leyko pisze również o Poli Negri w roli Tancerki w przedstawieniu teatralnym i filmie „Sumurun". Słusznie zwraca uwagę i przypomina ten wczesny epizod z jej życia, który z hollywoodzkiej perspektywy traktowany jest marginalnie „i dotychczas nie poświęcono mu wystarczającej uwagi, podczas gdy można było zakładać, że była ona przełomowa w karierze Poli Negri, rola, która otworzyła jej drogę do wielkiej sławy i w pewnym sensie naznaczyła późniejsze kreacje filmowe gwiazdy". Prapremiera tej pantomimy, a której Pola Negri kreowała postać Tancerki odbyła się 24 kwietnia 1910 roku w Teatrze Kammerspiele w Berlinie.

Kolejną ciekawą postacią jest Oskar Schlemmer (1888-1943), niemiecki malarz i teoretyk sztuki, związany z Bauhausem w Weimarze i twórca legendarnego „Baletu triadycznego" z roku 1923, który wywarł duży wpływ na taniec nowoczesny. Małgorzata Leyko bardzo ciekawie przedstawia wewnętrzne rozdarcie artysty, pomiędzy malarstwem a teatrem. - Jako źródła „Baletu triadycznego"przyjmuje się szkic libretta z roku 1912 , którego osią było starcie czystych form abstrakcyjnych z tym, co powszednie i nieczyste – napisała autorka. - Sam Schlemmer proces powstawania baletu opisał następująco: „Najpierw był kostium, figury. Potem szukano muzyki, która by najbardziej do niego pasowała. Z muzyki rozwinął się taniec. Oto cały przebieg". Na uwagę zasługiwała w tym przedstawieniu oryginalna choreograficzno-plastyczna koncepcja Schlemmera. Małgorzata Leyko pisze też i o tym, że twórczość Oscara Schlemmera była i jest nadal inspiracją dla artystów sztuk wizualnych, projektantów mody i desingerów.

Kolejną postacią jest Erwin Piscator (1893-1966), niemiecki reżyser teatralny, reformator i teoretyk współczesnego teatru oraz koncepcji artystycznej teatru masowego. Autorka zwraca uwagę na pojawienie się i szybki rozwój filmu na początku XX wieku oraz na jego różnorodne konsekwencje dla teatru. - Erwin Piscator, który totalnie odmienił strukturę dzieła teatralnego i zdecydowanie odrzucił stary model teatru, w sposób całkowicie nowatorski posłużył się filmem jako jednym ze środków inscenizacji teatralnej – czytamy. Przypomina też sylwetkę Friedricha Wolfa (1888-1953), lekarza, filozofa, pisarza, który przed śmiercią powiedział, że przedstawienia w teatrze Reinhardta po części winne były temu, że coraz bardziej porzucał solidny i szanowany zawód lekarz i oddawał się teatrowi. I tak, w roku 1923 napisał sztukę „Biedny Konrad", a trzy lata później „Bandę psa". W sztukach tych odszedł od poetyki ekspresjonizmu i szukał formy dramatu bliższej tzw. nowej rzeczywistości, zapowiadającej późniejsze sztuki komunistyczne.

Interesujący jest także esej o teatrze niemieckim na emigracji w latach 1933-1945, o którym Małgorzata Leyko pisze, że „w okresie narodowego socjalizmu był zjawiskiem różnorodnym, przybierającym rozmaite formy i osiągającym zmienny zasięg geograficzny, zależnie od sytuacji politycznej w Niemczech, a w konsekwencji, także w tych krajach Europy, które były objęte działaniami wojennymi". A w konsekwencji amerykański exodus niemieckich reżyserów i aktorów nie pozostał bez znaczenia dla obu stron.

Premiera „Święta wiosny" Igora Strawińskiego i Wacława Niżyńskiego odbyła się w dniu 29 maja w roku 1913. Na stulecie, które minęło, Małgorzata Leyko proponuje spojrzeć jak „na ciągły dyskurs, w którego ramach przeszłość tego dzieła projektowana jest zawsze na teraźniejszość". Co więcej, bardzo obrazowym, plastycznym językiem opisuje choreografię Piny Bausch dla dzieła Strawińskiego. Omawia jej interpretację, w której to „Święto wiosny" jest świętem ziemi budzącej się do życia, symbolizującej płodność, odrodzenie, obfitość.

W Części trzeciej książki przeczytamy jeszcze ciekawe eseje o fantazji Gerta Jonkego, o dramatach Petera Turriniego oraz o twórczości Johanna Nestroya.

Zebrane artykuły, jak zaznaczyła prof. Małgorzata Leyko, to nie tylko efekt jej wieloletniej pracy badawczej, ale także i pasji naukowej. Bo, jak napisała, „po licznych przekładach tekstów z zakresu estetyki i teorii teatru" odważyła się przetłumaczyć na język polski dramaty Gerta Jonkego, a potem i Petera Turriniego. I dlatego, artykuły te, posiadają dodatkową moc. A jest nią przeogromna wiedza i zebrane przez lata doświadczenia badawcze pozwalające na przedstawienie nie tylko obrazu teatru, ale także i kultury obszaru niemieckojęzycznego. Zachwyca też znakomita umiejętność przedstawiania oraz interpretowania wielu zjawisk ze świata teatru, filmu w omawianym przedziale czasowym.

I jeszcze okładka autorstwa Polkadot Studio Graficzne. Umieszczenie planu Berlina autorstwa Corneliusa Loewego z ok. 1906 roku jako tła w spatynowanej kolorystyce, idealnie koresponduje z treścią artykułów. Bo czy nie można ich porównać ze spacerem ulicami wielkiego wówczas miasta, po to, by odkrywać i poznawać jego najciekawsze miejsca, zjawiska i ludzi?

__

Małgorzata Leyko, "Reinhardt Schlemmer i inni". Studia i szkice o dramacie i teatrze niemieckojęzycznym; Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego; Projekt okładki: Polkadot Studio Graficzne; Miejsce i rok wydania: Łódź 2022; Liczba stron: 258; ISBN 978-83-8142-769-2.