Świadectwo przełomu

 Tom zatytułowany "Więcej niż jedno życie. Kreacje zbiorowe Teatru Ósmego Dnia (1977-1985). Postazapisy” składa się z postzapisów czterech najważniejszych spektakli wystawianych przez zespół Teatru Ósmego Dnia, uzupełnionych wstępnymi uwagami Lecha Raczaka oraz podsumowującym działalność grupy kalendarium. Zamieszczone w tomie przedstawienia to: „Więcej niż jedno życie”, „Ach, jakże godnie żyliśmy”, „Przecena dla wszystkich” i „Piołun”. Grupa młodych, wrażliwych i utalentowanych ludzi pod kierownictwem lidera- Lecha Raczaka, konsekwentnie realizowała swoją misję. Ich działalność zdecydowanie wykraczała poza granice sztuki i teatru – była to postawa życiowa, bunt wobec politycznych regulacji życia, postulaty wolności i równości. Aktorzy teatru bardzo aktywnie angażowali się także w życie społeczne, działali w opozycji.Siła, z jaką na publiczność oddziaływały spektakle była niezwykła: dawały one nadzieję, ukazywały prawdę, mobilizowały do działania.Z tych właśnie powodów działalność grupy spotykała się z wrogim nastawieniem władz. Cenzura, kontrola oraz zakazy były na porządku dziennym. Jednak pomimo licznych represji wobec „Ósemek”, rozwijały się one i tworzyły swoje najważniejsze dzieła.

Praca Teatru oparta była na metodzie kreacji zbiorowej. Twórcy byli przede wszystkim przyjaciółmi, których połączyła wspólna pasja i głoszone idee, którzy dzięki sztuce chcieli zmieniać świat, jak również poznać i zrozumieć samych siebie. Tworzenie spektaklu zaczynało się od zebrania i przedyskutowania pomysłów. Następnie miały miejsce liczne improwizacje, będące materiałem dla przyszłych przedstawień. Jednak najważniejsze w całym procesie tworzenia było otwarcie się na siebie, współpraca i przedłożenie interesów grupy nad własne ambicje. Wszyscy byli twórcami oraz wykonawcami równie odpowiedzialnymi za efekt końcowy. Współdziałanie stało się najważniejszym postulatem w procesie powstawania i tworzenia.

Podczas pracy nad spektaklem nie istniała potrzeba zapisu scenariusza, powstawał on zwykle dopiero w przeddzień premiery, co związane było z uzyskaniem zezwolenia na wystawienie sztuki. Aktorzy improwizowali scenki z życia codziennego, pełne symboliki i metafor, w uderzający sposób ukazujące absurdy życia w zniewolonym kraju. Charakter spektakli był głównie performatywny, nastawiony na spontaniczne działania, w dużej mierze współtworzone przez publiczność. Nie było miejsca na sztywne trzymanie się scenariusza, był to teatr żywy, pełen ekspresji i emocji. Być może to właśnie ta szczerość i prawdziwość przedstawień Teatru Ósmego Dnia spowodowała, że ich twórczość tak mocno wpływała na świadomość i wrażliwość widzów, a wiele z ich spektakli zyskało miano kultowych.

„(...) nie wierzcie temu, co przeczytacie” – ostrzega Lech Raczak we wstępie z 1992 roku. Jak zauważa sam autor, zapisanie tego, co działo się na scenie, jest właściwie niemożliwe. Papier i druk odbiera ducha teatru, odziera teatralne wydarzenia, jakimi były spektakle grupy, z ich całej niezwykłości i wielowymiarowości. Słowa nie są w stanie uchwycić pasji i zaangażowania, ekspresji twórców oraz reakcji publiczności, która również nadawała kształt przedstawieniom. Nie da się w pełny sposób oddać przekazu, który często zakamuflowany, wymykał się cenzurze, poruszając w widowni głęboko skrywane potrzeby wolności i buntu przeciwko otaczającej rzeczywistości.

Zamieszczone w tomie zapisy najważniejszych spektakli, mają wielką wartość dla historii współczesnego teatru, są dokumentacją działalności tej wyjątkowej grupy. Ponadto dają one możliwość powrotu do minionych czasów i wspomnień, zwłaszcza widzom, uczestniczącym w spektaklach Teatru, jak i wszystkim tym, którym  życie w czasach komunizmu nie było obce. To nie tylko okazja, aby cofnąć się w czasie i poczuć znów klimat przeszłości. Chociaż czasy się zmieniają, jednak są sprawy i problemy, które zawsze pozostaną aktualne. Możliwe, iż młodszy czytelnik, opierając się jedynie na dostępnych postzapisach poczuje się zagubiony i zdezorientowany, jednak chcąc pogłębić swoją niepełną wiedzę, sięgnie po inne Pisma Teatralne Lecha Raczaka, by lepiej zrozumieć realia i okoliczności powstawania tych ważnych dla sztuki teatru dzieł.

Kolejny tom „Pism teatralnych” pt. „Plac Wolności i inne scenariusze teatralne 1982 – 2010” jest zbiorem zapisów powstałych w wymienionych latach przedstawień: "Wzlotu", "Trucizny Cagliostro", "Łatwego umierania" "Placu Wolności" i "Czasu terroru". Spektakle te realizowane były z aktorami z różnych grup teatralnych w Poznaniu, Legnicy, i we włoskiej Catanii. Większość z nich prezentowanych było podczas edycji festiwalu Malta.

Scenariusz do „Wzlotu” powstał jeszcze podczas współpracy Raczaka z Teatrem Ósmego Dnia. Inspirowany poezją Mandelsztama scenariusz, napisany został w ciągu kilku dni i nocy. Równie szybko zrealizowano spektakl na nim oparty. Podczas pracy nad nim zespół zrezygnował z wykorzystywanej dotychczas metody grupowej improwizacji. Po rozstaniu z grupą Raczak miał wiele trudności z kontynuowaniem wcześniejszego zamysłu teatralnego, gdyż w połowie lat 90. wraz ze zmianami społeczno–politycznymi, zmienił się również charakter pracy zespołów teatralnych. Projekty, w które zaangażował się Raczak, tworzone zazwyczaj na potrzeby jednego, konkretnego widowiska, nie pozwalały na twórczą, długotrwałą pracę z zespołem, praktykowaną przez artystę z Teatrem Ósmego Dnia. Pomimo trudności związanych z jednorazowym i tymczasowym charakterem pracy oraz niemożliwością stworzenia zgranego zespołu, autorowi udało się wyreżyserować udane spektakle, takie jak zaprezentowane w tomie „Trucizny Cagliostro” i „Łatwe umieranie”. Kolejnym etapem na artystycznej drodze Raczaka była współpraca z Teatrem im. Heleny Modrzejewskiej w Legnicy. Chociaż był to teatr instytucjonalny, w porozumieniu z jego dyrektorem, Raczak miał możliwość realizowania swoich twórczych eksperymentów, odbiegających od standardowych przedstawień teatralnych. Efektem tej współpracy są scenariusze „Placu Wolności” oraz„Czasu Terroru”. 

Dlaczego warto sięgnąć po tę książkę? W zapisanych spektaklach możemy przyjrzeć się złożoności ludzkiej natury. Raczak otwarcie i szczerze ukazuje jej ciemne strony, słabości człowieka i jego niedoskonałości. Tłem dla postaci ubranych w typowe, ludzkie wady, marzenia i problemy, są trudne wydarzenia historyczne, przemiany społeczno–polityczne, bliskie widzowi. Historia się zmienia, jednak nie zmieniają się najważniejsze dylematy i problemy człowieka. Dlatego też scenariusze Raczaka, zawarte w powyższym tomie, mają charakter uniwersalny, dzięki czemu niezależnie od wieku czy wiedzy odbiorcy, każdy może znaleźć w nich coś dla siebie.

„Szaleństwo i metoda. 48 tekstów o teatrze” to zbiór pism i felietonów Raczaka, które powstały na przestrzeni całej jego dotychczasowej działalności artystycznej, od lat 60. do czasów obecnych – 2012 roku, których tłem były burzliwe wydarzenia historyczno-polityczne tamtego okresu. Twórczości artysty zawsze towarzyszyła głęboka refleksja, dotycząca nie tylko sztuki, ale również społeczeństwa.  Książka ta jest zbiorem tekstów autora pochodzących z różnych okresów czasowych. Niektóre z nich były znane już wcześniej, inne zostały opublikowane po raz pierwszy. Podział książki na dziesięciolecia pokazuje jednocześnie cechy wspólne życia artystów w poszczególnych dekadach, jak również towarzyszące im zmiany, które wpływały na ich twórczość.

Problemy poruszane przez Raczaka, chociaż przynależne do opisywanych realiów, mają charakter uniwersalny i ponadczasowy. Refleksyjność i metafory, były ważnymi elementami w twórczości autora. Wyreżyserowane przez niego sztuki nigdy nie były standardowe, gdyż Raczak nie starał się dopasować do przyjętych reguł. Przedstawienia jego autorstwa zawsze były wielowymiarowe, skłaniały do przemyśleń. Artyści żyjący w czasach nieustannych nacisków politycznych szukali w sztuce wolności, ukazywali swój bunt i niezgodę na rzeczywistość, w której przyszło im żyć. Sztuka przenikała do niej, budziła w widzach niepokój, zmuszała do myślenia, ale dawała też nadzieję. Teatr niezależny, eksperymentalny, z którym związany był Raczak, wychodził do widza, wkraczał w życie codzienne, pomimo ciągłej walki z cenzurą i represjami, kontynuował swoją działalność artystyczno – społeczną, nieustannie się rozwijając.

Czytając książkę poznajemy nie tylko poszczególne spektakle i ich przesłania, lecz również stajemy się świadkami historii polskiego teatru.. Autor pisze o nim ze swojego osobistego punktu widzenia, ukazuje, jak zmieniały się jego poglądy na przestrzeni lat. Dzieli się z czytelnikiem swoim doświadczeniem, własnymi obserwacjami i spostrzeżeniami, które wypełniają cały tom. Raczak przedstawia sztukę jako środek niezbędny do zmiany rzeczywistości, narzędzie do walki zarówno z naciskiem zewnętrznym, jak i z samym sobą. Obszar teatru alternatywnego, w jakim głównie działał Raczak, jest bardzo trudny do opisania. Jak sam autor zauważa, prawie niemożliwe jest uchwycenie tego, co się dzieje na scenie, trudno oddać emocje towarzyszące artystom i widowni, których łączyła wspólna świadomość i określone okoliczności. Teksty zebrane w tym tomie „Pism teatralnych”mają ogromną wartość nie tylko dla znawców twórczości artysty. To książka warta polecenia każdemu, komu teatr nie jest obojętny, ponieważ jest ona wyjątkowym przekazem artysty, wybitnej postaci polskiej, i nie tylko, sceny teatralnej.