Szkiełko i oko vs Wyobraźnia

Ziemia Ulro spełniała te oczekiwania, wieściła jakąś niesprecyzowaną do końca tajemnicę, obietnicę świata pełnego nieoczywistych znaków, uświadamiała, że nasza przaśna, szara rzeczywistość buzuje od ukrytych znaczeń".

Tytułowa Ziemia Ulro, to zaczerpnięta z poetyckiego dorobku W. Blakea rzeczywistość, w której Rozum całkowicie wyparł Wyobraźnię. Jest to świat, gdzie dominują liczby i określone zasady, a sam człowiek ulegając koncepcji geometrii i determinizmu sam siebie sprowadza do roli liczby, negując w ten sposób swoją wyjątkowość oraz indywidualność. Zdaniem Blakea ten świat przypominający martwą pustynię wywodzi się z pomieszania porządków. Zgodnie bowiem z mitologią poety, światem rządzą cztery siły, reprezentowane przez cztery mityczne postacie – Tharmas, czyli ciało (jego elementem jest woda (morze Czasu i Przestrzeni)); Urthona, czyli twórczą Wyobraźnię każdego człowieka; Luvah, czyli uczuciowość (miłość i nienawiść); oraz Urizen, czyli Rozum. Siły te występują również w każdym człowieku stanowiąc elementarne części jego istoty.

Zdaniem Blakea harmonia świata została zaburzona, w chwili, której całkowitą władzę przejęło tylko jedno bóstwo – Urizen. On to, czasami interpretowany jako Szatan, zaburzył porządek, pozostawiając ludzką istotę w zgliszczach. Rozum bowiem całkowicie zawładnął człowiekiem, niszcząc tym samym jego siłę twórczą oraz Wyobraźnię i pozostawiając go okaleczonym w martwej pustyni świata.

Blake dopatrywał się agonii Wyobraźni szczególnie w działaniach trzech postaci: Bacona, Lockea oraz Newtona. Bacon bowiem był wrogiem wyobraźni wznosząc na piedestał metody naukowe; Locke, jako sprzymierzeniec Newtona, pragnął dostosować całą koncepcję poznania do zasad fizycznych (percepcji działającej za sprawą atomów), sam zaś Newton twórca koncepcji absolutnego czasu i przestrzeni, mechanicznego świata oraz determinizmu dynamicznego (zakładającego, że historia każdego elementu układu jest zdeterminowana), zawładnął umysłami jego współczesnych swoją uniwersalną fizyką.

Miłosz w swojej powieści analizuje koncepcję Blake, porównując ją do czasów, w których przyszło mu żyć i tworzyć. W swoje rozważania wplata również inne bliższe lub dalsze mu postacie takie jak: Mickiewicz, Gombrowicz, Sienkiewicz, Dostojewski, O.W. Miłosz, Swedenborg, czy Holderlin, a także wielu innych twórców i myślicieli, których spostrzeżenia wydają się bliskie intuicjom Blakea.

„Ziemia Ulro" to dojrzałe dzieło Miłosza, którego z lekka konfesyjna forma, pozwala nawiązać relację z czytelnikiem, uciekając tym samym od sztywnych traktatów czy autorytarnych wynurzeń. Jak we wstępie zauważa Olga Tokarczuk – „Ten swobodny, niewymuszony esej, pisany językiem prawie potocznym i zupełnie bezpretensjonalnym, buduje między czytelniczką a Autorem swego rodzaju intelektualną poufałość. Miłosz pisze szczerze, wprost, nie komplikuje toku swojego rozumowania. Można odnieść wrażenie, że siedzi się z nim z kubkiem kawy gdzieś w stołówce uniwersyteckiej, a on się nam zwierza z natrętnych myśli, które – jak to często podkreśla – w niekomfortowy sposób nie przystają do jego świadomego, jawnie wyrażanego światopoglądu".

Powieść Miłosza tym samym stanowi pewien klucz do zrozumienia jego osoby – doświadczenia emigracji, wewnętrznych rozdarć i sprzeczności, tym, co go literacko oraz duchowo ukształtowało, a także o jego poczuciu uwięzienia w świecie rządzonym przez nieczułego Urizena. Wszystkie te elementy składają się na barwną mozaikę jego osoby pozwalając zajrzeć pod podszewkę jego tajemniczego oblicza, choć równocześnie nic nie wyjaśniając.

„Ziemia Ulro" nie jest jednak ważną i wartościową lekturą wyłącznie za sprawą zbliżenia do autora. O jej wyjątkowości oraz bogactwie świadczą przede wszystkim nader dojrzałe myśli Miłosza, które mimo upływającego czasu wydają się wciąż aktualne. Przybliżenie polskiemu czytelnikowi dorobku intelektualnego oraz samej postaci O.W. Miłosza, czy wciąż arcytrudnego do przetłumaczenia na polski język Swedenborga, pogłębiona interpretacja utworów Mickiewicza, czy analiza „Braci Karamzaow" Dostojewskiego w ujęciu Blakeowskiej mitologii czterech bóstw, to jedynie kilka przykładów świadczących o wartości „Ziemi Ulro".

Ta przepięknie wydana przez Państwowy Instytut Wydawniczy Znak i pogłębiona o przedmowę Olgi Tokarczuk książka stanowi niewątpliwie ważką pozycją literacką, która zasługuje na uwagę czytelników.