Teatr, który minął

   

Ambicją redaktora antologii - Wojciecha Dudzika, było nawiązanie do wcześniejszych opracowań poświęconych myśli teatralnej w Polsce, a także ich kontynuacja. Redaktor antologii uwzględnił kilka prac powstałych w ostatnim trzydziestoleciu ubiegłego wieku. Znalazł się wśród nich m.in. wybór tekstów: Myśl teatralna w Polsce w XX wieku pod redakcją Janusza Deglera. Swojej antologii Dudzik nadał jeszcze węższe ramy czasowe, ograniczając ją do drugiej połowy XX wieku (dokładnie od 1945 roku do początku lat 90.). Ograniczył się także do wypowiedzi jedynie aktorów, reżyserów i inscenizatorów. Książka, jak pisze we wstępie jej redaktor, zawiera refleksje, manifesty, autokomentarze, określające świadomość artystyczną ludzi teatru i ich postrzeganie sztuki scenicznej, tym samym zaś teksty dające podstawę do interpretacji zarówno postaw twórczych, jak i najważniejszych dzieł teatralnych drugiej połowy minionego stulecia.

Celem antologii jest ukazanie czytelnikowi między innymi szerokiej gamy języków w powojennym teatrze. Chodzi tutaj zarówno o wypowiedzi autorów próbujących wprowadzić pewne eksperymenty na grunt polskiego teatru, jak też o artykuły inicjatorów nowych metod inscenizacji. Zapoznać się więc można z refleksjami Jerzego Grotowskiego, Mieczysława Kotlarczyka, Jerzego Jarockiego, Henryka Tomaszewskiego i innych. Po lekturze tekstów łatwo domyślić się można powodów rodzimej i zagranicznej fascynacji teatrem polskim w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku. Uderza różnorodność idei i ujęć oraz bogactwo dokonań na niwie teatralnej w tamtym okresie, które Dudzik we wstępie książki nazywa polifonią. 

W Instytucie Teatralnym w Warszawie odbyła się niedawno prezentacja książki, na której obecni byli wybitni znawcy teatru. Znalazł się wśród nich między innymi krytyk teatralny i literacki - Tadeusz Nyczek. Oceniając z perspektywy czasu zawarte w antologii teksty wyznał, że są one dla niego świadectwem zwycięstwa pluralizmu nad monologiem. Jeżeli dotąd teatr w Polsce był monologiem, to okazało się, że dzisiaj jest wielkim polem dialogu – powiedział Nyczek.

Innym zaproszonym gościem była znana teatrolog - Joanna Krakowska. Odnosząc się do wypowiedzi przedmówcy zauważyła, że urównoprawnienie wszystkich dyskursów teatralnych tego czasu, doprowadzić może do „zabicia” awangardy z całą towarzyszącą jej wywrotowością. Ponadto była zdania, iż jeśli ujmować książkę w porządku idei, to fascynacja pluralizmem jest w pełni uzasadniona. Zaproponowała jednak inne, mianowicie historyczne spojrzenie na zaprezentowane w antologii teksty.

Reżyser teatralny, dyrektor naczelny i artystyczny warszawskiego Teatru Studio – Bartosz Zaczykiewicz, uważa natomiast, że główna myśl teatralna tamtego okresu rozwijała się właśnie na polu awangardy. Część tej myśli została przyswojona przez teatr. Były dyrektor naczelny Teatru imienia Jana Kochanowskiego w Opolu zgodził się także z Tadeuszem Nyczkiem, że teatr repertuarowy charakteryzuje duży pluralizm i jest on dziś wiele bardziej polifoniczny.

Kolejne rodziały antologii Świadomość teatru poświęcone są zagadnieniom sztuki aktorskiej (rozdział II) i warszatu reżyserskiego (rozdział III). Zawierają wypowiedzi artystów kilku pokoleń, żyjących i tworzących w drugiej połowie XX wieku. Mimo wyraźnych różnic w doświadczeniu, wykształceniu i jawnej odmienności zapatrywań na profesję teatralną, wszyscy są niekwestiowanymi autorytetami. W tej części antologii zapoznać się można między innymi z manifestem Ewy Wójciak – aktorki Teatru Ósmego Dnia, a także przeczytać wypowiedzi Zbigniewa Zapasiewicza, Zofii Małynicz, Tadeusza Łomnickiego, Adama Hanuszkiewicza, Konrada Swinarskiego i innych twórców.

W drugim rozdziale książki mamy z kolei, odwrotnie niż w części pierwszej, w większości teksty artystów związanych z teatrem instytucjonalnym – zauważa Bartosz Zaczykiewicz. Od strony zarówno aktorów, jak i badaczy teatru – krytyków i teatrologów, metodologia opisu pracy aktora awangardowego, jest odwrotnie proporcjonalna do metodologii rozprawiania, czym jest człowiek i czym jest sztuka w teatrze awangardowym. Takich tekstów praktycznie nie ma – mówi reżyser.

Wojciech Dudzik tłumaczy, że zanim powstała antologia, w grę wchodziło kilka spisów treści. Był wśród nich taki, który przewidywał rozdział pt. Teatr osobny. Zacząłem się jednak zastanawiać, czy po latach, z dzisiejszej perspektywy, jest to rzeczywiście teatr osobny? Czy ugruntowywać te podziały, czy przeciwnie – wyznaje redaktor antologii.

Joanna Krakowska, oceniając dobór wypowiedzi osób piszących w książce, ubolewa, że tak mało jest w niej tekstów napisanych przez kobiety. Antologia ma 440 stron, zaś kobiety są autorkami tekstów, które mieszczą się na 22 stronach. Stanowi to więc jedynie 5% całości – stawia zarzut Krakowska. 

Autor antologii – Wojciech Dudzik, podziela pogląd Krakowskiej, na temat zbyt małego udziału kobiet w książce. Wprawdzie poszukiwał tekstów wymienionych przez przedmówczynię artystek działających w teatrze, ale ich teksty okazały się za mało dla antologii reprezentatywne. 

Pracę Wojciecha Dudzika zamyka zbiór tekstów poświęconych problemowi powinności teatru. Animatorom polskiej sceny, już od czasów Wojciecha Bogusławskiego towarzyszyła świadomość pewnej misji społecznej na tym obszarze życia kulturalnego. Teatr czyniono wyrazicielem wyobraźni narodowej bądź organizatorem energii społecznej. (...) miał służyć zbiorowości, ale też występować w jej imieniu – pisze we wstępie autor antologii. O takiej misji teatru czytelnik antologii dowiedzieć się może z artykułów m.in. Bohdana Korzeniewskiego, Haliny Mikołajskiej i Janusza Opryńskiego. Książkę Dudzika zamyka kilka tekstów powstałych w ostatniej dekadzie ubiegłego wieku. Znalzły się wśród nich artykuły Andrzeja Łapickiego, Gustawa Holoubka, Wojciecha Krukowskiego i Lecha Raczaka.

Książka Wojciecha Dudzika Świadomość teatru posiada charakter czysto historyczny. Opowiada o teatrze, który minął. Autor wybrał odpowiedni czas na publikację zestawionych w ten sposób tekstów. Gdyby ktokolwiek chciał zrobić to dziesięć lat temu, z pewnością byłoby na to jeszcze za wcześnie. Większość osób decydujących o obliczu dzisiejszego teatru debiutowało na scenie w latach dziewięćdziesiątych. Ich wypowiedzi nie znalazły już miejsca w antologii. Jak wyznaje Wojciech Dudzik, w tekstach ucieszyła go różnorodność myśli i spojrzenia na teatr, mimo, że autorzy często z sobą polemizowali, a czasem się po prostu wyraźnie nie lubili.

"Świadomość teatru. Polska myśl teatralna drugiej połowy XX wieku" ukazała się w serii „Nowoczesna Myśl Teatralna” nakładem Wydawnictwa Naukowego PWN.(mi)