Technika gry aktora kabuki oraz aktorskie emploi

Fenomen onna-gata.

"W teatrze kabuki wypowiadany przez aktora tekst oraz jego interpretację wspomagają poruszające wyobraźnię, oddziałujące swą symboliką na zmysły wzroku i słuchu efekty świetlne i muzyczne. Publiczność kabuki ma ponadto większe niż w teatrze zachodnim poczucie współuczestnictwa w akcji sztuki(...)"
[W: Estera Żeromska, Zrozumieć japoński teatr klasyczny]

Kabuki jest teatrem aktora. Bycie jednak aktorem kabuki wymaga niemałego poświęcenia, oznacza okupioną licznymi wyrzeczeniami, systematyczną pracę przez całe życie.

Aktorstwo kabuki jest sztuką dziedziczoną z ojca na syna. Każde pokolenie aktorów dziedziczy arkana sztuki swego rodu. W ciągu całego życia zawodowego aktor przybiera kilka geimei. Każdą zmianę określa się terminem shumei(przekazanie pseudonimu). Przyjęcie i podanie do publicznej wiadomości pseudonimu artystycznego odbywa się podczas oficjalnej uroczystości(kojo).

Oprócz pseudonimów scenicznych w kabuki dziedziczy się dodatkowo yago, czyli przydomek rodu aktorskiego. Zwyczaj używania yago wprowadzono pod koniec XVII wieku, ponieważ posługiwanie się wymyślonymi nazwiskami dawało artystom poczucie zbliżenia się do ludzi o większym prestiżu społecznym.

Technikę gry aktora kabuki charakteryzują pauzy(ma), figury ruchowe(kata) i należące do nich różne pozy, a ponadto style(aragoto, wagoto, jitsugoto) i efektowne zmiany kostiumów na oczach widzów.

I.Ma służy zwykle wyeksponowaniu ekstremalnego stanu emocjonalnego bohatera, a także wzmożeniu uwagi widza w kulminacyjnych momentach. Pauzę można osiągnąć m.in. zamierając na chwilę w całkowitym bezruchu.

II.Kata, słowo oznaczające wzór, model do naśladowania, odnosi się do wszystkich skodyfikowanych środków pomagających aktorowi jak najlepiej odegrać swoją rolę a zatem do tekstu dramatycznego, muzyki, scenografii, kostiumu, aktorstwa, reżyserii. Przede wszystkim jednak kata kojarzy się z aktorstwem, czyli ze stałymi stylizowanymi gestami. Kata jest procesem prowadzącym do nadania ruchowi precyzyjnej formy. Wszystkie rody mają własne kata odpowiadające poszczególnym rolom.

Rodzaje stałych gestów (wyróżnione przez wybitną znawczynię i badaczkę teatru japońskiego, Esterę Żeromską):

I.Mie: ekspresyjna poza, podstawowa technika gry aktorskiej kabuki; wykonywane przez aktorów odgrywających role męskie w celu podkreślenia momentów o szczególnym znaczeniu lub chwili najwyższego napięcia. Bywa utworzona przez kilka osób; do wyróżniających ją cech należą charakterystyczne ruchy głowy w ostatniej fazie "zastygania" ciała. Estetyka mie wzorowana jest na niektórych posągach buddyjskich, zwłaszcza na wizerunkach boskich strażników ustawionych w bramach świątynnych.

II.Kimari: pozy wykonywane przez aktora odgrywającego rolę kobiecą(onna-gata); różnią się od mie tym, że aktor nie ściąga brwi.

III.Roppo: określenie charakterystycznego, zamaszystego sposobu schodzenia aktora ze sceny. Zasadą tego chodu jest jednoczesne wysuwanie do przodu prawej ręki i prawej nogi oraz lewej ręki i lewej nogi. Może być symbolem śmiałości i siły bohatera, ale przede wszystkim oznacza zwracanie się w sześciu kierunkach(roppo to dosłownie sześć kierunków) - północ, południe, wschód zachód, ziemia oraz niebo.
IV.Tachimawari: stylizowane sceny walki. Przypominają efektowne układy akrobatyczno-taneczne. Istnieje około dwustu stałych wzorów ruchowych obowiązujących w ramach tachimawari.

V.Keren: rodzaj znanego od przełomu XVII i XVIII wieku tricku – polega na zaskakujących zmianach, na przykład na błyskawicznym pojawianiu się i znikaniu aktora, co osiąga się dzięki zapadniom, scenie obrotowej, przesuwanym linom.

VI.Danmari – rodzaj pantomimy odgrywanej jednocześnie przez wielu aktorów. Jej akcja opiera się na walce, może to być na przykład walka o jakiś drogocenny przedmiot.

VII.Ebizori: poza przybierana przez aktora odgrywającego role istot nadnaturalnych i zwierzęcych w momentach szczytowego napięcia emocjonalnego. Wymaga od aktora odwrócenia ciała do góry nogami z pozycji siedzącej na klęczkach i utworzenie kształtu przypominającego krewetkę(ebizori – oznacza wykrzywianie krewetki).

Style gry: aragoto, wagoto, jitsugoto

I.Aragoto (rzeczy brutalne, szorstkie) - oznacza emploi aktorskie oraz odpowiadający mu styl, którego twórcą był pochodzący z Edo aktor Ichikawa Danjuro I. Był charakterystyczny dla sztuk historycznych, zwłaszcza dla postaci odznaczających się nadludzką mocą, brawurą, heroizmem, jak na przykład wybitni samuraje. Jest to przekraczanie granic realizmu za pomocą ekscentrycznej ekspresji.
II.Wagoto (rzeczy łagodne) - jest stylem gry przypisanym do emploi aktorskiego o tej właśnie nazwie, uważanej za opozycję aragoto. Odznacza się delikatnością, wyrafinowaną gracją i większym realizmem. Jest typowy dla scen miłosnych i wykorzystywany do odtwarzania ról onna-gata oraz niektórych ról męskich w sztukach obyczajowych(sewa-mono).
III.Jitsugoto (rzeczy prawdziwe) - cechuje ją realistyczna prostota. Charakterystyczny dla niewyróżniających się niczym szczególnym męskich postaci, które zwykle pojawiają się w konkretnych momentach, aby rozwiązać jakiś problem.

Aktorskie emploi
Do połowy okresu Edo o prestiżu aktora kabuki decydował rodzaj scenicznego emploi, ponieważ przez całe życie można było specjalizować się tylko w jednym rodzaju ról. Obowiązywał podział na kategorię: tachiyaku(bohaterowie pozytywni, jak aragoto, jitsugoto czy wagoto), waka-onna-gata, wakashu-gata, kataki-yaku(znaczenie słowa: wróg, przeciwnik; role negatywnych bohaterów prowokujących konflikt dobra i zła; cechuje ich nadprzyrodzona siła; czerwony makijaż), jitsuaku, doke-gata, oyaji-gata, kasha-gata. Jednak na przełomie XVIII i XIX wieku pojawiła się tendencja do rezygnacji z przestrzeganego wcześniej zwyczaju przypisywania aktora do jednego typu ról. Mimo to, w kabuki nadal jest powszechny zwyczaj specjalizowania się w jednym emploi aktorskim i kultywowania stylu gry rodu, z którego wykonawca się wywodzi.

Role onna-gata - aktorzy odtwarzający role kobiece

Tradycja ról żeńskich onna-gata narodziła się w rejonie Kansai w wyniku zakazu występowania kobiet na scenie w 1629 roku. Prezentowane na scenie postaci żeńskie szybko stały się uosobieniem męskiej wizji ideału kobiecości. Aktorzy onna-gata swoich umiejętności uczą się od dziecka. Zasadą techniki jest utrzymywanie głosu na wysokich rejestrach, siedzenie z zawsze przylegającymi blisko ciała rękami, chodzenia drobnym krokiem na złączonych i lekko ugiętych kolanach.

Twórcą podstaw techniki gry ról onna-gata i ich znakomitym wykonawcą był Yoshizawa Ayame I, który także w życiu prywatnym starał się zachowywać jak kobieta, aby wzmocnić wrażenie realizmu swych scenicznych postaci.

W początkowym okresie istnienia kabuki w obrębie żeńskiego emploi wyróżniano tylko role młodych kobiet(waka-onna-gata) oraz właścicielek herbaciarni(kasha-gata). Do pierwszej kategorii zaliczano prostytutki(yujo-yaku), gejsze(geisha-yaku), księżniczki(hime-yaku), córki(musume-yaku), a do drugiej - zamężne właścicielki herbaciarni(chaya-no nyobo-no kasha), żony samurajów(katahazushi), żony ze sztuk obyczajowych sewa-mono(sewa-nyobo). Podział przebiegał zgodnie z przynależnością do klasy społecznej, według kryterium wieku i wykonywanego zajęcia.

Fabuły i techniki sceniczne w kabuki były wysoce nierealistyczne, a pojawienie się mężczyzn w rolach żeńskich podniosło efekt odrealnienia. Obecność onna-gata stało się więc jednym z ważniejszych elementów kabuki.

Jednak zdolny naśladowca kobiet bardziej zbliżał się do ideału kobiecości niż prawdziwa kobieta. Yoshizawie Ayame(1653-1729), słynnemu onna-gata, przypisuje się słowa: "Jeśli aktorka pojawiła się na scenie, to nie mogła wyrazić idealnego kobiecego piękna, ponieważ mogła polegać tylko na wyzyskaniu fizycznych cech charakterystycznych, i przez to nie oddała czystego ideału. Idealna kobieta może być oddana wyłącznie przez aktora". Według niego mężczyzna jest w stanie lepiej przekazać zasadnicze cechy kobiecości, dużo umiejętniej, ponieważ precyzyjnie studiował on od dzieciństwa sposoby zachowania się kobiet. Ma on ogromną świadomość każdego gestu, nic nie jest w jego grze przypadkowe.

Wydawałoby się, że do ról kobiet, wybierano mężczyzn zniewieściałych, o urodzie androgenicznej. Jednak było zupełnie inaczej. Onna-gata nigdy nie tworzył ról nie dających się odróżnić od autentycznej kobiety, nie był nigdy brany za prawdziwą kobietę. Do niedawna zwyczajem onna-gata było noszenie damskich strojów nawet poza teatrem. Lecz zdaje się, że sekret sztuk onna-gata leży gdzieś indziej, niż w próbie stworzenia zupełnie realistycznego portretu kobiety. Ideał onna-gata to raczej bycie abstrakcyjną kobiecością niż jakąś konkretną kobietą - aktorzy onna-gata podążają za tradycjami gry z przeszłości, aniżeli imitują zachowania współczesnych kobiet.

Aspekt polski: w 1994 roku powstał film w koprodukcji polsko-japońskiej, w reżyserii Andrzeja Wajdy, zatytułowany "Nastazja". Była to filmowa adaptacja "Idioty" Fiodora Dostojewskiego.

Co interesujące, w głównych rolach, czyli zarówno księcia Myszkina, jak i Nastazji Filipownej, wystąpił wybitny aktor kabuki, Bandō Tamasaburō V, współczesny aktor onna-gata, specjalizujący się właśnie w rolach onna-gata.

Trailer do filmu: https://www.youtube.com/watch?v=4zvkBA2Ex80
Wajda opowiadający o historii nawiązania współpracy z wielkim aktorem japońskim: https://www.youtube.com/watch?v=ZqjHM43WrQI&t=199s

Oliwia Bukat
Dziennik Teatralny Warszawa
5 września 2020

Książka tygodnia

Teatr, który nadchodzi
Wydawnictwo słowo/obraz terytoria Sp. z o.o.
Dariusz Kosiński

Trailer tygodnia

La Phazz
Julieta Gascón i Jose Antonio Puchades
W "La Phazz" udało się twórcom z "La ...