Trzech o Sądzie Ostatecznym

Sąd idzie

Na podeście ustawionym z drewnianych palet leży kilkanaście niekształtnych mas. Po chwili widać nieśmiałe, niezsynchronizowane ruchy. Wreszcie wydają one na świat ludzi – wyłaniają się z kokonów w ciemnych strojach, zadziwieni. Mechanicznie zostają wrzuceni do systemu, w którym spotykają się z ciągłym ocenianiem swych postaw. Jednak relacja sędzia-sądzony nie jest klarowna. Oczekiwanie na Koniec jest tu katastrofą codzienności, którą wypełnia samotność jednostki. Jerzy Kalina umieszcza tryptyk Memlinga niemal w całości na Ziemi – skażonej grzechem i niesprawiedliwością, gdzie codziennie powołanych zostaje tysiące sądów nad człowiekiem. Jedna z ostatnich scen wymyka się jednak z domniemanej konwencji: rozebrani do bielizny ludzie pogrążają się w złotych, oczyszczających strumieniach. Motyw obmycia się z brudu świata pozwala nam mieć nadzieję, że i Ci, których obserwowaliśmy przez dłuższą chwilę, będą mogli wyswobodzić się z krępującej ich ziemskiej powłoki.

Kalina dobrze zagospodarował przestrzeń sceniczną, począwszy od platformy, na której "rodzą się" ludzie. Palety ją tworzące przyjmują później różne funkcje, na przykład ławki szkolnej. Światła – podłużne reflektory podłogowe, ograniczające miejsce gry – dostosowane są do nastroju danego fragmentu etiudy: zmieniają się z błękitu na czerwień. Dodatkowym środkiem reżyserii świetlnej są lampki, oświetlające niekiedy bohaterów z góry, dzięki czemu dane fragmenty są bardziej sugestywne. Z obrazem znakomicie współgra muzyka: kompozycje między innymi Briana Eno, Portera Ricksa, Aphexa Twina. Sugerują w dużej mierze ton opowieści, czynią ją bardziej mechaniczną i budują wewnętrzny rytm spektaklu. Aktor jest tu jednocześnie narratorem i bohaterem. Osąd pozostawia widzowi.  

Sąd nad systemem „zero-jeden” 

Siódma pieczęć. Sąd Ostateczny zbliża się do kulminacyjnej części. Uzbrojony Archanioł szykuje się już do walki z Bestią. W tle na wózku inwalidzkim siedzi mężczyzna. Przytacza fragmenty Apokalipsy św. Jana. Mieszają się z nimi opowieści o życiu na ziemi: co trzydzieści sekund w wypadku samochodowym ginie człowiek. W Polsce dziennie ginie ich piętnaście; tyle postaci jest na scenie – komentuje w opisie etiudy Paweł Passini. Kilkunastoosobowy tłum anonimowych ofiar jednego dnia, ujednoliconych za pomocą białych, geometrycznych tablic, zakrywających twarze, klatki piersiowe, ramiona i kolana. Nad nimi zawieszono nieforemną bryłę, wykonaną być może z papier-mâché – przesuwa się po niej obraz jadącego samochodu. "Chór" wykonuje rytmicznie ruchy związane z jazdą samochodem, kierowany krótkimi komendami: „kluczyki”, „wsiadam”, „jadę”. Ćwiczenia przed podróżą, ćwiczenia przed umieraniem. Brak za to przygotowania do Sądu. Nieświadomość jego bliskiego nadejścia widać także u pewnej pary, poznającej się w czułym uścisku, czy młodej kobiety, tańczącej w pobliżu unieruchomionego mężczyzny. Swoistą dekadencję widać tylko w gestach mężczyzny ubranego w szlafrok. Przesuwając dłonią przed twarzą, zdejmuje z niej naiwną radość i odsłania rozpacz – gest ten nabiera symbolicznego znaczenia. Potem widzimy wyciągnięte na podłodze ciała – niemal nagie, nieruchome. Niczym po tablicy przesuwają się po nich wyrazy, zdania, pochodzące z wizualizacji. Przechodzi pomiędzy nimi Archanioł – tym razem nie wojownik, lecz strażnik dusz. Sąd Ostateczny nadchodzi. 

Paweł Passini przekroczył pojęcie pantomimy. Zderzył ją ze słowem, co z jednej strony spotęgowało jego siłę, ale z drugiej monotonia, jaka mu towarzyszyła, męczyła i paradoksalnie negowała jego wagę. Było to mimo wszystko ciekawe posunięcie. Spektakl był niejednolity stylistycznie. Obrazy zmieniały się tak, jak fragmenty opowieści o kadrach z Tryptyku Memlinga: "monolog" Archanioła, z którego biła groza i smutek, układ choreograficzny ofiar wypadków, duety poszczególnych postaci, wyznaczające ich wzajemne relacje. I mężczyzna na wózku z latarką czołową - komentator, kontestator i narrator wszechwiedzący. Obrazy te zostały przykryte, niczym warstwą pudru, wizualizacjami, różnorodną muzyką, będąca mieszaniną hipnotycznych, ociężałych oraz tępych, elektronicznych dźwięków. Istotną rolę odegrało oświetlenie, różnicujące poziomy gry: wspomniana latarka czołowa, ostro oświetlająca twarz mężczyzny, silnie kontrastowała z łagodnym i ciepłym światłem skupionym na tancerzach.  

Przebrnąć przez drabinę 

Dwie postaci, ustawione symetrycznie po bokach sceny, przywierają do podłogi w szarych, szeleszczących płaszczach. Unoszą się, delikatnie wirując. Podchodzą do dużej skrzyni, przykrytej materiałami i zdejmują je, warstwa po warstwie. Bryła okazuje się być kadzią, w której palone będą dusze potępionych. Na jej powierzchni drgają czerwone ogniki (skrawki materiału lub papieru napędzane wiatrem), a pomiędzy nimi unoszą się ludzkie stopy strąconych. W samej kadzi widać dwóch straceńców – ubranych w szare stroje, sprawiające wrażenie spopielających się zwłok. Niektórzy podejmują ryzykowną próbę ucieczki z piekła: po czterech drabinach wspinają się w stronę wyjścia, z którego biją ostre promienie światła. Uwalniają się przy tym z obciążających ich płaszczy, które drą się na nich i rozsypując torują drogę w dół. Uciekinierzy spadają bowiem, jeden za drugim. Rozpaczliwie usiłują wrócić na drabinę, znów zsuwając się z niej. Wreszcie jeden ze strąconych pokonuje ostatni szczebel... Dwóch "Aniołów" rozsuwa zgaszoną kadź, odsłaniając leżące na sobie martwe "dusze", okrytych papier-mâché, niczym warstwą popiołu... Strącenie do piekła – na tym skupia się Leszek Mądzik. Ukazuje jednak nadzieję na zbawienie: owe cztery drabiny nawiązują do drabiny Jakubowej. Twórca opisuje ją jako drogę naszego życia. W niespodziewanym momencie naszej wędrówki możemy spaść z obranego traktu, jednak warto podjąć trud powrotu na właściwą ścieżkę.  

"Osąd" w reżyserii Mądzika został przygotowany zgodnie ze stylistyką, w której autor tworzy od lat. Odnajdujemy wiele cech charakterystycznych: stroje wykonane z papier-mâché, wyłanianie się obrazu z ciemności, czy też znakomita korespondencja treści z muzyką. Świetnie brzmi orkiestrowa, dostojna kompozycja, której autorem jest Arvo Pärt: potęguje powagę, akcentuje moc sprawczą. Wizualnie spektakl robi ogromne wrażenie ze względu na znakomite wyczucie sceny i zręczne wmontowanie w nią scenografii. Zjawiskowo wygląda rusztowanie, owinięte folią, o które oparte są drabiny: zamontowane w środku tej konstrukcji lampy rozpraszają się na ściankach rusztowania, tworząc iluzję świetlnego tunelu. Ciekawym efektem jest "lot" aniołów piekielnych, bądź niebieskich. Postaci unoszą się w powietrzu przy drabinkach, obniżając się, by podkreślić wznoszenie się ku wyjściu przez "dusze". Innym elementem charakterystycznym dla Mądzika jest ciekawa reżyseria światła: podkreśla ona najistotniejsze dla danej sceny fragmenty obrazu. Czerwone światło podkreślało piekielny pierwiastek, a jasne – niebiański. W spektaklu można wyraźnie wyczuć jego wewnętrzny rytm – nie ma żadnego przypadkowego ruchu w tej powolnej, ale elektryzującej etiudzie.

Trzy opowieści o Sądzie 

W "Tryptyku" dominują aktorzy związani z Wrocławskim Teatrem Pantomimy. Zachwyca plastyka ich ciał, świetna kondycja i fenomenalna mimika, doskonale zastępująca słowo. Jedną z najlepszych kreacji stworzył Marek Oleksy, przykuwający uwagę zwłaszcza w roli Archanioła w etiudzie Pawła Passiniego. Warunki techniczne Sceny na Świebodzkim Teatru Polskiego we Wrocławiu pozwoliły na przygotowywanie odrębnych scenografii dla wszystkich części tri-spektaklu. 

Trzy spektakle dotyczące Sądu Ostatecznego, przygotowane w innej konwencji, zdają się być wybuchową mieszanką, pozbawioną logiki. Jednak tak, jak niejednorodny jest Tryptyk Hansa Memlinga, a pomimo tego stanowi całość – tak "Tryptyk" Jerzego Kaliny, Pawła Passiniego i Leszka Mądzika można uznać za jedną narrację. Odczytanie przez współczesność piętnastowiecznego dzieła może być dziś pełne dekadencji, pesymizmu, wewnętrznie niespójne, ale zawierające dawkę nadziei. Z trzech części najbardziej utkwiło mi w głowie dzieło Mądzika: jego piekło jest najbardziej transcendentne z wszystkich części "Tryptyku". Niesie też otuchę, która łagodzi zło tego świata, a w obliczu Sądu Ostatecznego – daje szansę zbawienia.