Uchodźcy na scenie

Od 2004 roku dyrektor artystyczna Archy Jana Svobodová realizuje w teatrze projekt Dialogy na utěku (Dialogi z ucieczki, pod tą nazwą dopiero od roku 2008). W latach 2004-2008 Svobodová realizowała warsztaty teatralne i muzyczne w kilku ośrodkach pobytowych dla cudzoziemców ubiegających się o status uchodźcy w Republice Czeskiej. Były to przeważnie wydarzenia zamknięte dla publiczności. Skupiały się przede wszystkim na wartościach terapeutycznych.

W 2008 roku rozpoczął się drugi etap projektu – jego profesjonalizacja. Grupa uchodźców i migrantów ekonomicznych stworzyła przedstawienie Tanec přes plot (Taniec przez płot). Przez dwa lata (2008-2010) spektakl był częścią repertuaru Teatru Archa, pokazywano go również na różnych scenach festiwalowych. Podczas inscenizacji Tanec přes plot w przestrzeni Archy nie było tradycyjnego podziału na scenę i widownię. Pięć aktów sztuki rozgrywało się w pięciu różnych miejscach. Od jednego do drugiego przeprowadzali widzów studenci DAMU przebrani za policjantów. Każdy aktor odgrywał historię jednej osoby, również obecnej na scenie, obserwującej jego ruchy na granicy pomiędzy sztuką a rzeczywistością. Sytuacje wyreżyserowane zostały na podstawie prawdziwych historii z życia Khupiego (Birma), Mariny (Czeczenia), Kasema (Kurdystan), Mei (Chiny) i Gugara (Ormianin z Gruzji). Uciekinierzy zostali reżyserami własnych historii. Pomiędzy kolejnymi aktami na jednej ze scen prezentował się stworzony na potrzeby spektaklu zespół All Star Rejfudží Band, dziś istniejący niezależnie od teatralnych desek, koncertujący w całej Europie i mający na swoim koncie dobrze przyjętą przez krytykę płytę Spas.

Innym przykładem autorskiego spektaklu zrealizowanego w ramach projektu jest akcja uliczna Kde domov můj prezentowana m.in. podczas festiwalu Theatre World Brno w maju 2011. Twórcy mówili o niej, że została „opowiedziana w formie śpiewanego komiksu”. Scenografia przypominała czarno-białą historyjkę obrazkową. Narysowane na materiale postacie miały wycięte otwory na głowy, przez większość spektaklu widzieliśmy więc tylko twarze aktorów. Odgrywana historia miała dwa wątki. Przedstawiała paralele pomiędzy legendą o Praojcu Czechu i losami uchodźczyni z Syrii, studentki, która uciekła do Czech przed prześladowaniami politycznymi. Przeplatały się sceny ucieczki, poszukiwania lepszego kraju, znużenia podróżą. W wątku współczesnym wyraźny był także aspekt polityki migracyjnej i problemów z biurokracją, jakie spotykały migrantów w Europie Środkowej.

Jak mówi Jana Svobodová (i jak chyba można wyczytać nawet z tak krótkich opisów) projekt ma na celu zmianę negatywnego obrazu uchodźcy w Czechach. Jest także (a może przede wszystkim) próbą włączenia przymusowych migrantów w czeskie życie kulturalne, stworzenia języka scenicznego czerpiącego zarówno z kultury czeskiej, jak i z krajów pochodzenia artystów. Autorka i główna realizatorka Dialogów podaje jako główne inspiracje The Bread and Puppet Theater i holenderską grupę Dogtroep, która realizowała m.in. projekty site-specific w więzieniach. Ich korzeni można by szukać także w koncepcjach Augusto Boala czy Enrico Bonaventury. Svobodová przytacza zagraniczne wzory, ale jej działania nie są jedynymi tego typu w kraju nad Wełtawą. Ona sama nazywa Dialogi z ucieczki teatrem dokumentalnym. Idealnie pasuje tu także termin divadlo v sociální akci, czyli teatr w działaniu społecznym. Zacznijmy od tego ostatniego. Ktoś powie: przecież każdy teatr jest v sociální akci, bo ten, który go tworzy wchodzi w interakcję z tym, który ogląda. To jasne, ale to pojęcie ma głębsze i bardziej specyficzne znaczenie. Używa się go głównie w Brnie i w okolicach, przede wszystkim w kręgu teatru Husa na provázku. Wymyślił je dyrektor Centrum Teatru Eksperymentalnego U Stolu Petr Oslzlý. Definiuje on teatr w społecznym działaniu jako taki, w którym wymowa i wartość społeczna są tak samo ważne (lub nawet ważniejsze) niż warstwa estetyczna. Taki, który wykorzystuje tę drugą płaszczyznę w służbie tej pierwszej.

Za najciekawsze przykłady społecznie zaangażowanego czeskiego teatru obok działań Svobodovej uznać można działalność praskiej grupy teatralnej DivaDno. Chodzi o prowadzoną przez profesjonalne kadry grupę bezdomnych aktorów, którzy robią akcję w przestrzeni miejskiej (np. happening na stacji metra w centrum Pragi) oraz wystawiają swoje spektakle w profesjonalnych teatrach (m.in. w jednym z najbardziej znanych i lubianych, czyli w Teatrze Komedie). Stowarzyszenie DivaDno powstało po to, by na scenie łączyć sztukę z teatroterapią. Ma na celu resocjalizację swoich podopiecznych, ich ponowną socjalizację, a także podnoszenie świadomości społecznej, nagłaśnianie problemu bezdomności.

Fenomen teatru zaangażowanego staje się na tyle istotny i popularny w Czechach, że w dniach 15-20 listopada 2011 w praskim Teatrze Archa odbył się 1. Festiwal Akcent. Pierwszy, choć właściwie drugi, bo w 2010 roku miał miejsce pilotażowy rocznik zerowy. Pełna nazwa wydarzenia brzmiała Festival divadla z přesahem, czyli Festiwal Teatru Przekraczającego. Archa otworzyła swoją przestrzeń czeskim i zagranicznym projektom łączącym sztukę, pracę społeczną i politykę. W tym roku w Pradze nie zaprezentował się żaden polski projekt. A szkoda. Może warto się zaangażować.