Wspólnota złamana?
"Pytanie o wspólnotę. Jerzy Grzegorzewski i Jan Klata" - aut. Monika Kwaśniewska - Wydawnictwo UJWśród publikacji teatralnych najczęściej mamy do czynienia z monografiami, dotyczącymi aktorów lub reżyserów. Zwykle mają one formę wywiadów-rzek, w których artyści mogą wypowiedzieć się we własnym imieniu. Jeśli natrafiamy na publikację zbiorową, dotyczącą konkretnego tematu, są tam zawarte informacje oraz opisy, odpowiadające raczej wyłącznie tematowi. Doktor Monika Kwaśniewska napisała za to niemal drobiazgową, ale wciągającą czytelnika analizę wybranych spektakli z twórczości Jerzego Grzegorzewskiego i Jana Klaty. Wynikiem tego jest ciekawa i przemyślana publikacja „Pytanie o wspólnotę. Jerzy Grzegorzewski i Jan Klata".
Klata i Grzegorzewski to twórcy, których spektakle są uniwersalne i poruszające. Kwaśniewska przybliża je plastycznymi i dokładnymi opisami w taki sposób, że nawet ktoś, kto nie miał szansy obejrzeć ich na żywo, ma możliwość wyobrażenia sobie tego, co działo się na scenie. Czytelnik może spróbować w wyobraźni na chwilę wejść w kreowany świat. Całość umieszczona jest w kontekście historycznym oraz społeczno-kulturowym. Dzięki temu mamy pełny obraz – jak reagowała publiczność i skąd brały się pomysły na tematy.
Publikacja podzielona jest na rozdziały, które wiążą się z konkretnymi kwestiami takimi jak rewolucje, kobiety, inność (opisana przez pryzmat antysemityzmu) oraz artysta wobec narodu. Do każdego tematu autorka dobiera spektakle, w których reżyserzy te tematy podejmowali. Motywy przenikają się, a w spektaklach można (już czytając opis) zwrócić uwagę na ich wielowymiarowość i wieloznaczność. Zarówno Grzegorzewski jak i Klata w swoich widowiskach łączą różne motywy – biorą pod uwagę widza raczej inteligentnego. Widza potrafiącego sięgnąć pamięcią do przeszłości lub orientuje się w kulturze na tyle, że skojarzy scenę lub motyw muzyczny z tekstem kultury, do którego się odnosi.
Ważne są tutaj także dwa rozdziały poświęcone sylwetkom reżyserów w roli osób medialnych. Chodzi nie tylko o ich pracę jako „zwykłych" twórców, ale również o kwestię pełnienia przez jednego i drugiego funkcji dyrektora Teatru Narodowego. Możemy m.in. dowiedzieć się, że Grzegorzewski udzielając wywiadów wszedł nawet w polemikę z Ryszardem Pawłowskim, a Klata zaczął od tego, iż zaznaczył swoją osobę plakatami w Warszawie. Obydwaj artyści mają w sobie coś z buntowników, twórców niepokornych, którzy stawiali sobie za zadanie zmuszenie odbiorców do myślenia, wejście z nimi w dialog i rozbicie skostniałych struktur myślowych.
Trudno jest dokonywać zestawienia spektakli dwóch indywidualności, jednak Kwaśniewskiej się to udało. Do tego umieszczenie ich w adekwatnym do czasu ich powstawania kontekście podnosi wartość całej pracy. Perspektywa historyczna pokazuje jednocześnie moc teatru, ale też jego nieodłączność od bieżących wydarzeń. Zarówno Grzegorzewski jak i Klata działają niejako w kontrze do swoich czasów oraz wspólnoty, rozumianej jako społeczeństwo. Ich działalność teatralna jest nierzadko formą opozycji, a sztuka orężem w rękach wytrawnych wojowników. Motywem przewodnim książki Kwaśniewskiej jest wspólnota, ale autorka pokazuje, że wspomniani reżyserowie, wprowadzając ferment myślowy, raczej nie traktują „wspólnoty" jako tworu jednorodnego, ale często wykazują jej pęknięcia i sprzeczności wewnętrzne. Warto sięgnąć po „Pytanie o wspólnotę...", ponieważ jest to rzecz, która w mądry sposób otwiera oczy na oddziaływanie sztuki i pokazuje siłę teatru jako odbicia naszej nieco zniekształconej i dalekiej od ideału rzeczywistości.
