Zagłada Kalińca odczytana na nowo

Choć zadanie było niełatwe. Sporym wyzwaniem było już samo skondensowanie tej obszernej powieści do rozmiarów dwugodzinnego spektaklu. Ale Majewski nie jest ani nowicjuszem, ani amatorem. Ten 46-letni artysta zasłynął m.in. swoją adaptacją "Trylogii" Sienkiewicza na potrzeby spektaklu w reżyserii Jana Klaty i wykonaniu aktorów z krakowskiego Narodowego Teatru Starego oraz "Ziemi obiecanej" Reymonta w reżyserii tegoż Jana Klaty, tyle że we wrocławskim Teatrze Polskim. Ale nie tylko, bo z powodzeniem brał się również za "Balladynę" Juliusza Słowackiego czy "Sprawę Dantona" Stanisławy Przybyszewskiej, a jako reżyser choćby za "Hanemanna" Stefana Chwina czy "Prawiek i inne czasy" Olgi Tokarczuk, by sięgnąć tylko do jego realizacji jeszcze z lat 90. Poradził więc sobie również z powieścią Dąbrowskiej, wybierając z niej akurat to, co kluczowe, węzłowe i najbardziej charakterystyczne. A że nie uniknął przy tym pewnych skrótów, to chyba oczywiste. Mam wrażenie, że udało mu się nieco rozjaśnić oryginalną tonację "Nocy i dni" - i spektaklowi wyszło to na dobre. Bo życie to nie same tylko zgony, powstania i wojny. Pamiętać przy tym należy, że życie Barbary i Bogumiła przypadło na lata jednego z najdłuższych okresów pokoju w dziejach Europy. Wróżono wtedy nawet, że nigdy już nie dojdzie do wojny. Jak wielkim to było złudzeniem i tragiczną pomyłką, Europa przekonała się w roku 1914. Ale z punktu widzenia ludzi żyjących w roku 1901 albo 1887, świat mógł jawić się jako w miarę bezpieczny, przewidywalny i poukładany. Nie zatamowało to, rzecz jasna, procesu przemijania, starzenia się i zbliżania do śmierci, ale było w jakiś sposób pocieszające. Barbara żyła w dość szczęśliwych czasach, może nawet trochę nudnych. A że sama była przy tym nieszczęśliwa, to już zupełnie inna sprawa. Była nieszczęśliwa w dużej mierze na własną prośbę.

Odrobina astrologii

Mało kto z czytelników i komentatorów ,,Nocy i dni" zdaje sobie sprawę, że Barbara Niechcic, z domu Ostrzeńska, reprezentuje niemal wszystkie negatywne aspekty archetypu Wagi - chimeryczność, powierzchowność, próżność, egoizm, skłonność do marudzenia biadolenia i zadręczania otoczenia swoimi - zwykle wydumanymi i nie znajdującymi dostatecznego umocowania w rzeczywistości - lękami i pretensjami do losu. Inaczej mówiąc, Barbara to Waga z najniższej półki, bo istnieją też Wagi z półek znacznie wyższych. Dla odmiany Bogumił reprezentuje wiele pozytywnych aspektów archetypu Koziorożca. Fakt, że jest to typ raczej mało poetycki i trochę nudziarz, ale nadaje się na męża i towarzysza życia. Doświadczona kobieta powinna to docenić. I Barbara to w końcu docenia, bo nikt nie jest niewolnikiem swojego archetypu. Można go przekraczać i próbować wspinać się wyżej. Twórcy kaliskiego spektaklu, być może bardziej intuicyjnie niż świadomie, ale wychwycili i uwypuklili związane z tym psychologiczne i sytuacyjne niuanse. W pamięci pozostaje np. symboliczna scena śmierci Bogumiła w ramionach Barbary. Jest bardzo prosta i prawie obywa się bez słów. Ale właśnie ta oszczędność zasługuje na miano udanego efektu artystycznego. A takich zapadających w pamięć scen jest w tym spektaklu więcej.

Staroć widziana młodszymi oczyma

Oczywiście mamy wiek XXI i rok 2017. Przedstawienie S. Majewskiego nie jest i nawet nie powinno być wierną adaptacją powieści z odległej przeszłości. Twórcy nie wychodzili z założenia, że wszystko zrobią "po bożemu". Mamy więc kilka momentów porozumiewawczego "mrugania" do widza i nawiązań do współczesności. Bo jest to spektakl nowoczesny, tyle tylko, że oparty na tekście napisanym w poprzednim stuleciu. Dobre teksty mają jednak to do siebie, że wykazują zaskakującą żywotność, a ludzkie charaktery zmieniają się o wiele wolniej niż technologie. Wśród nas żyją więc nadal rozmaite Barbary i Bogumiłowie,a typ Agnieszki Niechcic w miarę upływu lat nawet zyskał na liczebności i wyrazistości. Każdy zna jakąś Agnieszkę Niechcic, dziewczynę młodą przebojową świadomą swoich potrzeb i możliwości, a jednocześnie uczuciową. W rym kontekście na odnotowanie zasługuje pełnokrwista rola występującej w Kaliszu gościnnie Magdaleny Jaworskiej. Jeśli natomiast miałbym pokusić się o wskazanie słabszych stron najnowszego kaliskiego spektaklu, byłaby to scenografia. Karolina Mazur miała niebanalny pomysł skojarzenia łanów zboża z cmentarzem i grobami, czyli przemijaniem i śmiercią Ale jeden pomysł to trochę za mało jak na dwugodzinny spektakl i obszerny tekst bogaty w różnorodne znaczenia Na początku zboże, w środku zboże i na końcu też zboże. Reżyser i aktorzy mogą czynić cuda a mimo to ciągle są tylko buszującymi w zbożu. Jednak nie lubię pozostawiać po sobie niekorzystnego wrażenia dlatego koniec tego tekstu powinien być pozytywny. Ten spektakl się broni, mimo że jest dość długi i pozbawiony przerwy. Obronił się reżyser i obronili się aktorzy, a to jest najważniejsze. Aha udało się też nie spieprzyć tekstu, co w dzisiejszym teatrze jest nie mniejszym osiągnięciem. Kaliska publiczność nie miała co do tego wątpliwości, nagradzając "Noce i dnie" długimi i szczerymi brawami. Gdy ucichły, zadałem sobie pytanie, czy to przedstawienie nie byłoby najlepszą wizytówką Kalisza i Teatru im. W Bogusławskiego podczas zbliżających się zmagań konkursowych 57. Kaliskich Spotkań Teatralnych? Ale jest już za późno, bo decyzje zapadły. Czy słuszne, przekonamy się w maju.