Zainspirowany Dostojewskim

Jednym z kluczowych pojęć, bez którego nie można zrozumieć twórczości Dostojewskiego jest wolna wola. Pierwszy raz podejmuje ten temat bohater „Notatek z podziemia”. Dla Dostojewskiego wolna wola, wolność wyboru między dobrem i złem do dwie otchłanie ziejące w człowieku. Prześladującym go koszmarem jest świat kryształowych pałaców, w którym nie będzie można nawet ukradkiem pokazać języka albo przez kieszeń pokazać figi . Kryształowe gmachy zawężają ogląd świata, ograniczają człowieka pozwalając jedynie na wybór między dobrem a dobrem. Nie ma w nich miejsca na fantazję, kaprys, sprzeciw, bunt.

Swoją przewrotną koncepcję wolności Dostojewski rozwinął w Braciach Karamazow, w Legendzie o Wielkim Inkwizytorze. Miejsce człowieka z podziemia zajmuje w niej Chrystus. Wielki Inkwizytor, dręczony wielkim smutkiem i kochający ludzkość , chce powszechnego szczęścia ludzkości. Samemu utraciwszy wiarę, zdaje sobie sprawę, że masy ludzkie nie radzą sobie z bezgraniczną wolnością – Chrystusową ideą wolnej woli. Wie, że z radością przyjmą ułatwiające życie ograniczenia – "ściany". Ściana ma w sobie coś, co uspokaja, jakąś ostateczność; stanowić może zwieńczenie trudów. Ludziom wygodnie jest przyjąć świat dany z góry wraz ze wszystkimi ograniczeniami. Nie muszą wówczas sami decydować, myśleć. Na wszystko otrzymują gotową odpowiedź. W imię miłości do człowieka Wielki Inkwizytor zdejmuje z ludzi to nieznośne brzemię wolności, która nierozłącznie związana jest z cierpieniem.

"Damy im to pokorne szczęście słabych istot, jakimi są z przyrodzenia. [...] Zmusimy ich do pracy, tak, lecz w godzinach wolnych od pracy urządzimy ich życie niby dziecięcą zabawę z dziecinnymi śpiewami, chórem, z niewinnymi pląsami. O, pozwolimy im nawet na grzech, słabi są i bezsilni. Kim będą ci, którzy zmuszą ludzi do pracy i urządzą ich życie niby dziecięcą zabawę?"

Szygalew, bohater „Biesów” Dostojewskiego znajduje rozwiązanie. Po platońsku dzieli ludzkość na dwie nierówne części. Jedna dziesiąta otrzymuje nieograniczoną władzę i wolność osobistą. Pozostała część zostaje pozbawiona osobowości i "bezgraniczne posłuszeństwo doprowadza ich w drodze przekształceń do niewinności pierwotnej, do jakiegoś raju przedhistorycznego, w którym będą jednak musieli pracować."

Przedstawiona idea to klasyczny projekt utopii totalitarnej, jedyna w nim nowość to odwołanie do przedhistorycznego raju. Utopia Wielkiego Inkwizytora, jak utopia Platona, jak utopia Szygalewa, chociaż piękna, zapowiada klęskę człowieka. Dlatego człowiek z podziemia nie może się na nią zgodzić. Pięknu idealnego totalitarnego ładu przeciwstawia swoją małość, szpetotę, nawet podłość. Czasami ma się ochotę strzelić go po pysku albo rzucić w niego kałamarzem. Trudna dialektyka człowieka z podziemia prowadzi jednak do samopoznania.

Dostojewski nie ma złudzeń co do człowieka, ale z całą mocą staje po jego stronie. Dzieli się z czytelnikiem trudną samowiedzą: "czegóż się można spodziewać po człowieku [...]? obsypcie go wszelkimi ziemskimi dobrami, pogrążcie go w szczęściu aż po dziurki w nosie, żeby tylko pęcherzyki wyskakiwały na powierzchni szczęścia jak na wodzie; stwórzcie mu taki dobrobyt materialny, żeby nie miał nic innego do roboty poza spaniem, jedzeniem smakołyków oraz dbałością o ciągłość historii powszechnej – otóż i wtedy ów człowiek, przez samą tylko niewdzięczność, z samej złośliwości zrobi wam świństwo. Zaryzykuje nawet cały swój dobrobyt i umyślnie zapragnie jakiejś najzgubniejszego dla siebie nonsensu, jakiejś najbardziej nieekonomicznej niedorzeczności wyłącznie po to, aby do tego całego pozytywnego rozsądku domieszać niszczący czynnik swojej fantazji. Kaprys jest mu potrzebny, niezbędny wręcz do udowodnienia samemu sobie, że ludzie są jeszcze ludźmi, a nie klawiszami fortepianu, na których co prawda grają prawa natury, ale łatwo mogą się doigrać."


Jarosław Gajewski jest absolwentem Wydziału Aktorskiego warszawskiej PWST im. Aleksandra Zelwerowicza. Pracował w zespołach artystycznych warszawskich teatrów – Polskiego (1984 – 1987), gdzie miał miejsce jego debiut zawodowy, Dramatycznego (1987 – 2003) i Narodowego (2003 - 2010). Jest wykładowcą Akademii Teatralnej (1988 – asystent, 1995 – adiunkt, 2003 – profesor nadzwyczajny) oraz jej wieloletnim prorektorem (1993 – 1999 oraz 2002 – 2008). Od chwili otwarcia w roku 1999 do roku 2008 kierował Teatrem Collegium Nobilium – zespołem scen Akademii Teatralnej. Należy do ścisłego grona twórców Międzynarodowego Festiwalu Szkół Teatralnych w Warszawie i realizatorów jego pierwszych czterech edycji (2002,2003,2005, 2007). W roku 1990 był stypendystą Britisch Council. Jest trzykrotnym laureatem Festiwalu Sztuki Aktorskiej w Kaliszu (1990,1998, 2005), laureatem festiwali teatrów jednego aktora w Toruniu(1986,1989) i Wrocławiu (1986,1989), laureatem Nagrody Britisch Council na Festiwalu Szekspirowskim w Gdańsku (1997) oraz Nagrody Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego za osiągnięcia artystyczne i pedagogiczne (2001). Od 1 września 2010 pełni obowiązki Dyrektora Teatru Polskiego. Po twórczość Dostojewskiego w pracy reżyserskiej sięga po raz drugi. Jego "Biesy" (2002) cieszyły się ogromnym zainteresowaniem publiczności. Reżysera interesuje w twórczości Dostojewskiego przede wszystkim motyw wolności, wolnej woli, konstytuującej - wg Dostojewskiego - człowieczeństwo.

Najbliższe spektakle: 28 listopada godz. 19:00 (pokaz przedpremierowy), 29 listopada (premiera), 30.listopada godz. 19:00, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 grudnia godz. 19:00.