Zbigniew Cybulski (1927-1967)

Aktor filmowy, teatralny, telewizyjny i radiowy, reżyser.

Urodził się 3 listopada 1927 Kniaże k. Stanisławowa. Zmarł 8 stycznia 1967 we Wrocławiu.

W 1939 ukończył w Warszawie szkołę powszechną; w czasie okupacji niemieckiej uczył się na tajnych kompletach w warszawskim Gimnazjum im. Poniatowskiego, a po wojnie, w 1947 zdał maturę w Gimnazjum im. Śniadeckiego w Dzierżoniowie. Studiował krótko na wydziale konsularnym Akademii Handlowej i dziennikarskim Wyższej Szkoły Nauk Społecznych w Krakowie. Od 1949 uczył się w krakowskiej PWSA, gdzie w 1953 uzyskał dyplom z wyróżnieniem za rolę Smakosza ("Przyjaciele").

W 1953, wraz z grupą absolwentów krakowskiej szkoły pod kier. Lidii Zamkow, przybył do Gdańska, gdzie w sez. 1953/54 i 1954/55 występował w Teatrze Wybrzeże.

Debiutował 12 grudnia 1953 jako Mechti Aga Rustambejli w sztuce Aleksandra Krona "Poszukiwacze" w reż. Łazarza Kobryńskiego, a następnie grał takie role, jak: w 1954 - Herszt Uzupełnienia Anarchistów ("Tragedia optymistyczna"), Zbigniew ("Mazepa"), w 1955 - Bukowicz ("Grzech"), Józef ("Ballady i romanse"). Działał w Zrzeszeniu Studentów Pol. (ZSP), był członkiem Rady Artyst. Klubu Studenckiego "Żak" w Gdańsku. Wraz z B. Kobielą był założycielem, a następnie kierownikiem artystycznym, reżyserem i aktorem jednego z najciekawszych teatrów studenckich - Bim-Bomu w Gdańsku (pierwszy program pt. "Zero w listopadzie" 1954; ostatni reżyserowany przez Cybulskiego pt. "Coś by trzeba" w 1960). Od 1955 przeszedł do tego teatru na stałe.

Razem z Kobielą był też autorem tekstów wystawianych w Bim-Bomie. W 1957, również wspólnie, zorganizowali eksperymentalną scenkę z aktorami zawodowymi pn. Teatr Rozmów (premiera 5 czerwcs 1957 w sali Klubu Artystów Wybrzeża w Sopocie - "Przy drzwiach zamkniętych" J. P. Sartre'a w reż. Cybulskiego. Teatr ten dał w lipcu 1958 jeszcze jedną premierę z trzech jednoaktówek: Jean Cocteaua, Friedricha Durrenmatta i Eugène Ionesco w reżyserii Cybulskiego i Bogumiła Kobieli w sali Klubu "Żak" w Gdańsku). W sezonie 1958/59 i 1959/60 był znowu aktorem Teatru Wybrzeże w Gdańsku; zagrał tu Johnny'ego ("Kapelusz pełen deszczu", 1959) i Jana ("Pierwszy dzień wolności", 1960). Reżyserował wspólnie z Kobielą głośne przedstawienie "Jonasza i błazna" (1958), a także "Króla" (1959). W 1960 występował w warszawskim kabarecie objazdowym Wagabunda. W sezonie 1960/61-1962/63 należał do zespołu Teatru Ateneum w Warszawie, gdzie nie licząc rólki w "Kramie z piosenkami", wystąpił w dwóch rolach: Jerry'ego "Dwoje na huśtawce", 1960) i Govana Stevensa ("Requiem dla zakonnicy", 1962).
W 1963 reżyserował gościnnie "Piątą kolumnę" E. Hemingwaya w Teatrze Polskim w Szczecinie.

Aktorstwo Cybulskiego charakteryzowała niechęć do rutyny, swoisty "antyprofesjonalizm". Jak pisał Stanisław Marczak-Oborski "Stworzył popularną, nie tylko w kraju, kreację nonszalanckiego młodego człowieka w czarnych okularach, zdolnego zarówno do brutalności jak i do tkliwości, lękającego się świata a zarazem pełnego buntu. Niedbałość w traktowaniu kostiumu, życiowa dykcja, chwilami nawet zacierająca komunikatywność wypowiedzi, pewna nonszalancja w stosunku do widza - były to cechy drażniące niektórych zwolenników zwyczajowej elegancji scenicznej. Cybulski stosował te chwyty świadomie, gdyż one właśnie podkreślały sens i manierę jego wypowiedzi aktorskiej".
Według J. Kreczmara ten fascynujący aktor był zjawiskiem "przedziwnym" na naszej scenie, bo "był niepowtarzalny, inny i nowy" a równocześnie "absolutnie bezradny w sferze techniki aktorskiej", np. nie opanował techniki mowy i ruchu, ale "przedziwność i jedyność jego aktorstwa polegały właśnie na tym, że mógł nic nie umieć i być wybitnym". Inny aktor - Tadeusz Łomnicki pisał o Cybulskim: "zadziwił nas, zelektryzował naszą wrażliwość. A że zrobił to na skutek przejęcia się realistycznym warsztatem aktorów z Actors-Studio - świadczy to o jego wrażliwości i smaku. Z moich kolegów on pierwszy w sposób inteligentny umiał stopić to, co było zwyczajne, z tym, co go zachwyciło".
Ustanawiał własny rodzaj aktorstwa oparty na spontaniczności i "zwyczajności" bycia na scenie, co przy sugestywnej osobowości zadecydowało o jego sukcesie i popularności oraz o wpływie jaki wywierał na współczesne mu pokolenie aktorskie. W teatrze dramatycznym zagrał jedynie dziesięć ról, ale były wśród nich tak wybitne i głośne, jak "malowniczy" i zagrany z niezwykłym rozmachem Herszt w "Tragedii optymistycznej", a z późniejszych, do których przenosił swoje doświadczenia film. - najgłośniejsza bodaj rola Johnny'ego w "Kapeluszu pełnym deszczu", a także role w "Pierwszym dniu wolności", "Dwojgu na huśtawce", "Requiem dla zakonnicy".
Największe osiągnięcia miał w filmie. Po II wojnie światowej był pierwszym aktorem polskim, który osiągnął rangę "gwiazdy" w skali europejskiej. Dla polskiej młodzieży stał się swego rodzaju idolem. Od premery pierwszego swego filmu "Pokolenie" (1955) wystąpił w rolach głównych, bądź epizodach w ponad trzydziestu filmach, także w kilku francuskich i szwedzkim, ale sławę zdobył przede wszystkim dzięki rolom zagranym w kraju. W "Popiele i diamencie", "Pociągu", "Jak być kochaną", "Salcie", "Szyfrach" stworzył pokoleniową kreację młodego człowieka, dźwigającego nazbyt wielki ciężar przedwczesnych, dramatycznych doświadczeń, niepogodzonego ze światem, gniewnego i wrażliwego zarazem. "Niósł w swoich rolach jakieś posłanie, które bezbłędnie odczytywali widzowie"; "naśladowano jego sposób bycia, ubiór" (Zbigniew Pitera). Drugi świetny nurt jego twórczości film. stanowiły role o posmaku komediowym, np. "Rozwodów nie będzie", "Giuseppe w Warszawie", "Rękopis znaleziony w Saragossie".
Rolę charakterystyczną miał w "Morderca zostawia ślad", swoim ostatnim filmie; pod koniec jego realizacji zginął w wypadku kolejowym.

Od 1961 kilkanaście razy zagrał w programach telewizyjnych oraz w przedstawieniach Teatru TV (najlepsza rola w monodramie) "Sammy" Kena Hughesa w reż. Jerzego Gruzy – Teatr Telewizji – prem. 3 stycznia 1962. Ponadto w Teatrze Tv wystąpił w spektaklach:
„Arlekinada" Terence Rattigan w reż. Andrzeja Munka – premiera 13 lutego 1961
„Zatrzaśnij ostatnie drzwi" Trumana Capote w reż. Olgi Lipińskiej – premiera 10 grudnia 1961
„Podwórko" Andrzeja Jareckiego (Krzysztof ) w reż. Olgi Lipińskiej – premiera - 30 września 1962
„Cała prawda" Philipa Mackiego (Hughes Carliss) w reż. Janusza Morgensterna – premiera 31 października 1963
„Mistrz" Zdzisława Skowrońskiego w reż. Jerzego Antczaka – premiera 2 listopada 1964

Był aktywny w Teatrze Polskiego Radia Zarówno jako aktor:
- „Rocznica Mercedesa" Jerzego Krzysztonia (Kazik) w reż. Natalii Szydłowskiej – premiera 22 lipca 1962
- „Katastrofa" Zbigniew Kubikowski (Grzegorz) w reż. Zygmunta Hübnera – premiera 10 maja 1963
- „Jutro powrócą ptaki" Bohdan Drozdowski (Prokurator) w reż. Natalii Szydłowskiej – premiera 10 grudnia 1965

A także jako reżyser:
- „Ratuj Weroniko" Aleksandra Maliszewskiego – premiera 22 kwietnia 1962
- „Delikatny" Edwarda Fiszera – premiera 21 września 1962
- „Wielki człowiek" Włodzimierza Odojewskiego – premiera 7 czerwca 1963
- „Spotkanie w Karlovych Varach" Karla Josefa Beneša – premiera 3 listopada 1963

W 1969 Jan Laskowski zmontował ekranową biografię Cybulskiego pt "Zbyszek". W 1969 Andrzej Wajda zrealizował "Wszystko na sprzedaż", film poświęcony pamięci aktora. Był bohaterem suity "Aktor" M. Dutkiewicza i J. Kruka, wydanej na płycie. Po śmierci Cybulskiego ukazało się w prasie krajowej i zagranicznej ponad sześćset artykułów i wspomnień. Jedna z sal kina "Muranów" w Warszawie została nazwana na jego cześć imieniem "Zbyszek".

Był synem Aleksandra Cybulskiego, urzędnika Ministerstwa Spraw Zagranicznych, i Ewy z Jaruzelskich, mężem Elżbiety Chwalibóg, artystki-plastyczki, aktorki teatru studenckiego Bim-Bom (ślub 30 VIII 1960 w Sopocie).

Nagrody i odznaczenia:

1967 - Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, przyznany przez Radę Państwa, w uznaniu jego zasług w dziedzinie sztuki aktorskiej.
1967 - Złote Odznaczenie im. Janka Krasickiego, przyznane przez Zarząd Główny Związku Młodzieży Socjalistycznej, za jego działalność w środowisku młodzieżowym.
1984 - 1. miejsce w rankingu aktorów 40-lecia PRL zorganizowanym przez Wydział Kultury i Sztuki UM w Łodzi.
1996 - Super Złota Kaczka magazynu „Film" dla najlepszego aktora w historii polskiego kina.
1998 – Plebiscyt tygodnika „Polityka" na najwybitniejszego aktora - 4. miejsce.
2009 - 1. miejsce w rankingu magazynu Newsweek na najlepszego polskiego aktora.

Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego, Wikipedia, e-teatr i FilmPolski.

Opracował Ryszard Klimczak
Dziennik Teatralny
3 listopada 2021

Książka tygodnia

Teatr, który nadchodzi
Wydawnictwo słowo/obraz terytoria Sp. z o.o.
Dariusz Kosiński

Trailer tygodnia

La Phazz
Julieta Gascón i Jose Antonio Puchades
W "La Phazz" udało się twórcom z "La ...