Zbigniew Raszewski (1925-1992)

Wybitna postać polskiej nauki

Profesor Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Wszechstronny humanista, historyk teatru, twórca nowej dyscypliny naukowej - wiedzy o teatrze, znakomity pedagog zwany przez swoich uczniów Profesorem. Urodził się 5 kwietnia 1925 roku w Poznaniu. Zmarł 7 sierpnia 1992 roku w Warszawie.

Był synem Walerii (z domu Łazarewicz) i Jana, oficera Wojska Polskiego więzionego w Starobielsku, zamordowanego przez NKWD w 1940 roku. Przed wojną rodzina Raszewskich mieszkała w Poznaniu, a od 1930 roku i przez cały okres okupacji w Bydgoszczy. Tutaj Zbigniew Raszewski uczył się w Państwowym Gimnazjum i Liceum im. Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, jednocześnie uczęszczał do Miejskiego Konserwatorium Muzycznego; był harcerzem. Po wybuchu wojny jego starszy brat Janusz znalazł się w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie, siostra Barbara zamieszkała w Warszawie. W czasie okupacji Zbigniew zarabiał na utrzymanie swoje i matki, pracował jako robotnik. Od 1939 roku uczestniczył w tajnej działalności ZHP. Rok później za próbę zorganizowania w miejscu pracy, w odlewni metali Koszeniuka, drużyny harcerskiej został aresztowany przez gestapo. W więzieniu siedział od kwietnia 1940 do lutego 1941 roku. Po zwolnieniu pracował w fabryce cukierniczej "Lukullus". W tym czasie uczestniczył w pracach Grupy Ideowo Mglistej - samokształceniowej tajnej organizacji młodzieżowej. W 1943 roku członkowie Grupy złożyli przysięgę Armii Krajowej, Raszewski działał pod pseudonimem Jerzy. Wkrótce, w 1944 roku, objął szefostwo łączności, używał wówczas pseudonimu Alojzy. W AK działał do stycznia 1945 roku.

W 1945 roku w Miejskim Liceum i Gimnazjum Męskim im. Kopernika w Bydgoszczy zdał maturę i wyjechał na studia do Poznania. Został studentem Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Poznańskiego. Nadal uczył się muzyki, w 1947 roku zdał do Państwowego Konserwatorium Muzycznego w Poznaniu; naukę gry na fortepianie kontynuował przez dwa lata. W 1949 roku otrzymał stopień magistra filozofii w zakresie filologii polskiej na podstawie pracy "Twórczość dramatyczna Tadeusza Rittnera". W 1951 roku ożenił się z Anną Micewicz, miał z nią później troje dzieci - Magdalenę, Jana i Dorotę. W tym samym roku doktoryzował się, napisał rozprawę Twórczość dramatyczna Gabrieli Zapolskiej, jego promotorem był Zygmunt Szweykowski - jeden z najważniejszych nauczycieli Raszewskiego. Jeszcze przed promocją doktorską po raz pierwszy ogłosił artykuł naukowy zatytułowany "Nie drukowana spuścizna dramatyczna Gabrieli Zapolskiej", tekst ukazał się w "Pamiętniku Literackim" (1951, z. 1). Po doktoracie pracował na Uniwersytecie Poznańskim jako asystent Szweykowskiego w Seminarium Historii Literatury Polskiej."W 1952 roku - mówił po latach Raszewski - jako asystent Uniwersytetu Poznańskiego otrzymałem coś, co się dawniej nazywało consilium abeundi, radę odejścia. Byłem nieodpowiedni ideologicznie. Leon Schiller właśnie organizował tu Sekcję Teatru, zakładał 'Pamiętnik Teatralny' i szukał ludzi. Zaproponował mi posadę, z czego najchętniej skorzystałem. Nie wiedziałem, że zastawiono na mnie pułapkę. Kiedy tu przybyłem, przyszły za mną takie donosy, że Schiller przez pół roku musiał moją sprawę załatwiać." ("Obserwator Codzienny" 1992, nr 19)

Ostatecznie w Sekcji Teatru Raszewski dostał angaż z początkiem 1953 roku. Z Instytutem Sztuki był odtąd związany przez całe życie. W 1981 roku został tam profesorem zwyczajnym. Z ogromną powagą i uczciwością traktował naukę, która stała się dla niego nie tylko ścieżką zawodową, ale i wielką życiową pasją. Znamienne, że w 1966 roku nie zgodził się na przeprowadzenie przez Radę Naukową Instytutu procedury zmierzającej do nadania mu tytułu profesora. Uważał, że nie posiada jeszcze wystarczającego dorobku naukowego. Od 1959 roku zasiadał (z przerwą w latach 1985-1989) w Radzie Naukowej Instytutu, w latach 1972-1977 był zastępcą przewodniczącego Rady.

Od początku działalności w Instytucie był blisko związany z "Pamiętnikiem Teatralnym", a w 1955 roku stał się jego współredaktorem. W 1956 roku ukazał się pierwszy zeszyt "Pamiętnika" pod nową redakcją Bohdana Korzeniewskiego i Zbigniewa Raszewskiego. Raszewski prowadził pismo do śmierci, przez 36 lat. Ogromną część prac redakcyjnych wykonywał w "Pamiętniku" sam, tutaj drukował także swoje rozprawy - wyniki wnikliwych, fascynujących odkrywczymi perspektywami, szeroko zakrojonych prac badawczych. Opublikował m.in. "Paradoks Wyspiańskiego" (1957, z. 3-4), rozprawę o teorii sztuki dramatyczno-teatralnej "Partytura teatralna" (1958, z.3-4), a w zeszycie romantycznym "O teatralnym kształcie 'Balladyny', Słowacki i Mickiewicz wobec teatru romantycznego. Dwa epizody" (1959, z. 1-3). Żywo interesował go teatr współczesny, ogłosił m.in. artykuł "Teatr 13 rzędów" w zeszycie pisma stającym w obronie teatru Jerzego Grotowskiego (1964, z. 3) i tekst o teatrze Kazimierza Dejmka(1981, z. 3-4). "Pamiętnik Teatralny" poświęcony historii i krytyce teatru stał się ośrodkiem systematycznych badań nad historią teatru polskiego, jednocześnie żywo reagującym na współczesność."To także jakiś sposób bycia wobec historii. I tej, która dzieje się na naszych oczach" - pisał o "Pamiętniku" w 1992 roku Jerzy Koenig ("Obserwator codzienny" 1992, nr 36).

Taki sposób prowadzenia pisma to jedna z wielu zasług Raszewskiego i jego współpracowników. Sam Raszewski zawsze podkreślał, że to zasługa Bohdana Korzeniewskiego i zespołu, do którego i on się zaliczał, a który miał szansę pracować ze sobą długo, tworząc spójny, przemyślany profil pisma.

Teatr interesował Raszewskiego zawsze w szerokim kontekście, w połączeniu z przemianami społecznymi, politycznymi, obyczajowymi, w odniesieniu do innych sztuk i myśli filozoficznej i estetycznej. Teatr w jego oczach i opisach nigdy nie był bytem wyabstrahowanym, ale żywym zjawiskiem, zanurzonym we współczesności. Jednocześnie Raszewski potrafił dogłębnie analizować przyczyny zjawisk teatralnych i wskazywać, z jakich tradycji się wywodzą. Miał niesłychany dar łączenia detalu i syntezy. W jego pracach obecny jest więc i zapis historii powszechnej i tej zwyczajnej, sążnistej, barwnej, okraszonej plotką. I właśnie w tej historii ludzkiej obecny jest teatr, który interesuje badacza w najprzeróżniejszych odmianach. Jednocześnie Raszewski w pracy naukowej snuł refleksje teoretyczne dotyczące zagadnień teatrologicznych, jego przemyślenia w tej dziedziny były w Polsce pionierskie i stały się rzeczami klasycznymi. Teksty m.in. o inscenizacji, dokumentacji przedstawienia teatralnego, partyturze teatralnej ukazywały się w kolejnych tomach Wprowadzenia do nauki o teatrze pod redakcją Janusza Deglera (Wrocław 1974, 1977, 1978). Raszewski jest autorem książek o historii teatru polskiego - Z tradycji teatralnych Pomorza, Wielkopolski i Śląska (Wrocław 1955), Staroświecczyzna i postęp czasu. O teatrze polskim (1765-1865) (Warszawa 1963) i kamieni milowych polskiej teatrologii - dwutomowej monografii Bogusławski (Warszawa 1972), Krótkiej historii teatru polskiego (Warszawa 1977), rzeczy o teorii widowisk Teatr w świecie widowisk: dziewięćdziesiąt jeden listów o naturze teatru (Warszawa 1991) i książki Trudny rebus: studia i szkice z historii teatru (Warszawa 1990) o metodologii badań nad teatrem. W 1972 roku autor przygotował zbiór recenzji Sto przedstawień w opisach polskich autorów. Został on jednak zatrzymany przez cenzurę, która nakazała usunąć recenzję Jana Kotta z Dejmkowskiej Historyi o Chwalebnym Zmartwywstaniu Pańskim. Raszewski nie zgodził się wówczas na publikację. Ostatecznie książka została opublikowana w 1993 roku we Wrocławiu. Po śmierci Raszewskiego ukazywały się kolejne pozycje jego autorstwa - zbiór esejów o Bydgoszczy Pamiętnik Gapia: Bydgoszcz, jaką pamiętam z lat 1930-1945 (Bydgoszcz 1994), Listy do Małgorzaty Musierowicz (Kraków 1994) - Raszewski był fanem jej twórczości, korespondował z pisarką pod koniec życia, monografia Teatr na placu Krasińskich (Warszawa 1995) i tomy szkiców o teatrze - Mój świat (Warszawa 1997), Bilet do teatru: szkice (Kraków 1998), Weryfikacja czarodzieja i inne szkice o teatrze (Wrocław 1998), Spacerek w labiryncie: o teatrze polskim po 1958 roku (Warszawa 2007). W 2005 roku ukazał się Raptularz, wcześniej wydawany we fragmentach - osobisty dziennik profesora prowadzony nieregularnie od 1962 roku do śmierci, znakomita, z nerwem i wnikliwością napisana książka o Polsce drugiej połowy XX wieku.

Zbigniew Raszewski brał także udział w przygotowywaniu i redagowaniu prac zbiorowych i tutaj także był "długodystansowcem", nie zniechęcała go żmudna nieraz praca. Uczestniczył w pracach nad wydaniem Tekstów źródłowych do historii dramatu i teatru (Wrocław 1958), był autorem haseł w Enciclopedia dello Spettacolo i w Słowniku Biograficznym Teatru Polskiego (I tom - Warszawa 1973, II tom - Warszawa 1994), przez kilkanaście lat był jego redaktorem naczelnym (1968-1984). Zajmował się też pracą edytorską. Był autorem wstępu do Inscenizacji romantycznej we Francji Marie-Antoinette Allevy-Viala (Warszawa 1958) i Dramatów Gabrieli Zapolskiej (I tom - Wrocław 1960, II tom - Wrocław 1961), zebrał i przygotował do druku zbiór tekstów Leona Schillera zatytułowany Teatr Ogromny (Warszawa 1961), opracował i opatrzył wstępem Dramaty Tadeusz Rittnera (Warszawa 1966). Przełożył i opracował Jeana Jacquota Czy koniec tragedii? (Warszawa 1961).

Z pasją oddawał się pracy pedagogicznej. Inspirował prace badawcze, wyznaczał kierunki myślenia, chętnie czytał prace, przeprowadzał konsultacje, służył wskazówkami metodologicznymi i bibliograficznymi. W latach 1957-1958 prowadził u siebie w domu, na Żoliborzu, prywatne seminarium naukowe. W latach 1971-1973 wykładał w Studium Teatralno-Literackim w warszawskiej szkole teatralnej. Był patronem duchowym powstałego na tej uczelni w 1975 roku Wydziału Wiedzy o Teatrze, którego pierwszym dziekanem został Jerzy Koenig. Wykładał tam w latach 1977-1990. Pod jego kierunkiem napisano w sumie kilkadziesiąt prac magisterskich i doktoranckich. W latach 1968-1974 Raszewski był przewodniczącym Komisji do Spraw Przewodów Doktorskich w Instytucie Sztuki. Współpracował ponadto z wieloma uniwersytetami, m.in. Jagiellońskim, Warszawskim, Poznańskim i uczelniami lubelskimi."Uczył elementarza historycznej metodologii" - wspominał Tomasz Kubikowski. - "Mówił, że nie należy zadowalać się jedną wykrytą przyczyną faktu, bo w rzeczywistości współgra ich zwykle więcej, niejawnych. Że trzeba się zatem strzec ogólnych praw, poprzestając na ostrożnym stwierdzeniu prawidłowości. Wskazywał, jak subtelną sztukę stanowi opis historycznego zjawiska w jego rozwoju, kulminacji i przekwicie; jak cienką kreską należy zaznaczać cezury. Uczył, najkrócej mówiąc, szacunku dla rzeczywistości - tego, co istnieje lub istniało, i jest przedmiotem idiograficznej (tego badeńskiego określenia używał) wiedzy." ("Pamiętnik Teatralny" 1993, z. 3-4)

Raszewski był członkiem wielu organizacji polskich i międzynarodowych, od 1954 roku Société d'Histoire du Théâtre w Paryżu, dwa lata później stał się jednym z członków założycieli Fédération Internationale des Recherches Théâtrales. W 1960 roku wyjechał na roczne stypendium École Pratique des Hautes Études do Paryża. Jeszcze przed wyjazdem do Francji, w 1960 roku, został przez Wydział Nauk Społecznych Polskiej Akademii Nauk po raz pierwszy powołany w skład Komitetu Nauk o Literaturze (będzie tam także w kilku następnych kadencjach), trzy lata później stał się z kolei po raz pierwszy członkiem Komitetu Nauk o Sztuce pod przewodnictwem Jana Białostockiego, pozostawał tam przez wszystkie kadencje. Od 1963 roku należał do Towarzystwa Przyjaciół Książki. W 1965 roku był w składzie Komisji Artystycznej Teatru Narodowego i współautorem "Deklaracji Programowej Teatru Narodowego". W 1977 roku stał się członkiem PEN-Clubu. W 1990 roku został Prezesem Honorowym Polskiego Towarzystwa Historyków Teatru.

Miał jasny światopogląd ufundowany na wartościach chrześcijańskich, bliska mu była zwłaszcza Edyta Stein. Osoby, które wspominają Profesora mówią o jego przyzwoitości, uczciwości, szlachetności, otwartości na innych i szacunku dla odrębnych poglądów; wszak w humanistyce, jak mawiał Raszewski, nie może być tak, żeby tylko jedna osoba miała rację.

W 1992 roku Profesor tak mówił o teatrologii - dyscyplinie, której poświęcił ogromną część swojego życia:"Jeśli to nie jest nauka, to wkrótce uschnie, ludzie o niej zapomną i nie będzie problemu. A jeśli to jest nauka, to żadne złośliwości ani dokuczania jej rozwoju nie zahamują, będzie się rozwijała jeszcze świetniej niż dziś, a złośnicy sami się ośmieszą." ("Goniec Teatralny" 1992, nr 22-23)

Znamienne, że teatrologia stała się częścią radosnego i zarazem ironicznego powiedzenia Profesora. W jego domowym archiwum odnaleziono luźną notatkę sporządzoną w 1977 roku:"Póki są na świecie klauzulowe zakonnice, buddyjscy mnisi i historycy teatru, jeszcze nie wszystko stracone." (za: "Pamiętnik Teatralny" 1993, z. 3-4)

Odznaczenia i nagrody:1955 - Złoty Krzyż Zasługi;1958 - Nagroda im. Leona Schillera za prace teatrologiczne;1964 - Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski;1973 - Nagroda PEN-Clubu im. Mieczysława Bohdana Lepeckiego za książkę Bogusławski; Nagroda naukowa im. Aleksandra Brücknera Wydziału I Nauk Społecznych PAN za książkę Bogusławski;1974 - Nagroda "Nowych Książek" za książkę Bogusławski;1975 - Nagroda Fundacji Alfreda Jurzykowskiego w Nowym Jorku za "niezwykłe osiągnięcia na polu historii teatru w Polsce";1978 - Krótka historia teatru polskiego jedną z "10 Polskich Książek Roku 1977" - tytuł przyznawany przez redakcję "Nowych Książek"; Nagroda rektora warszawskiej PWST Tadeusza Łomnickiego "za szczególne osiągnięcia w dziedzinie dydaktyczno-wychowawczej za rok akademicki 1977-1978";1979 - Nagroda I stopnia "za twórczość pisarską i za zasługi w dziedzinie kształcenia historyków teatru" przyznana przez Prezesa Rady Ministrów;1980 - Nagroda Komitetu Nagród Państwowych, indywidualna, II stopnia w dziedzinie nauki za Krótką historię teatru polskiego;1981 - Nagroda Ministra Kultury i Sztuki za pracę dydaktyczną i wychowawczą;1987 - Krzyż Armii Krajowej;1990 - Nagroda Polskiej Akademii Nauk za wybitne osiągnięcia naukowe;1991 - Nagroda ITI (Międzynarodowego Instytutu Teatralnego) dla teatralnej książki roku - Trudnego rebusu; Dyplom Warszawskiej Premiery Literackiej za książkę Teatr w świecie widowisk.

Monika Mokrzycka-Pokora
Culture.pl
5 kwietnia 2013

Książka tygodnia

Teatr, który nadchodzi
Wydawnictwo słowo/obraz terytoria Sp. z o.o.
Dariusz Kosiński

Trailer tygodnia

La Phazz
Julieta Gascón i Jose Antonio Puchades
W "La Phazz" udało się twórcom z "La ...