Zmarł Jerzy Trela

Pracę na scenie rozpoczął w 1961 roku w Teatrze Lalek w Nowej Hucie, tuż po maturze w krakowskim Liceum Sztuk Plastycznych. Od 1964 był w zespole Teatru Groteska, w drugiej połowie lat 60. współtworzył Teatr STU. Po studiach w krakowskiej PWST (ukończonych w 1969) i jednosezonowym angażu w Teatrze Rozmaitości, zostaje zaproszony do zespołu Starego Teatru, w którym debiutuje rolą Filipa w przedstawieniu Król Mięsopust Rymkiewicza w reżyserii Bogdana Hussakowskiego – 11 października 1970 roku. Współpracując z wieloma teatrami – m.in. Narodowym, Dramatycznym, Na Woli, Ateneum czy Polonia w Warszawie oraz STU, Ludowym i Juliusza Słowackiego w Krakowie – do dziś niezmiennie pozostaje wierny zespołowi i scenie przy pl. Szczepańskim.

Jerzy Trela – artysta gigantycznego talentu o nieograniczonych możliwościach: „Trela to zjawisko. W moim przekonaniu jest to człowiek dotknięty palcem bożym, nieświadomy wartości swego talentu. Korzysta z niego podobnie jak Aztekowie, którzy złota używali do wyrobu najprostszych narzędzi. Jest szalenie skromny i pokorny. Jurek to zwyczajność przy nadzwyczajności" – powiedział przed laty w Muzeum Historycznym, podczas wernisażu wystawy poświęconej artyście, Jerzy Bińczycki.

„Dziady", reż. Konrad Swinarski, Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej (Kraków), prem. 18 lutego 1973. Jerzy Trela (Konrad). Fot. Wojciech Plewiński.

Kilkadziesiąt ról stworzonych przez Jerzego Trelę w Starym Teatrze głęboko wpisuje się w powojenną historię tej sceny. Spotkanie z charyzmatycznym inscenizatorem Konradem Swinarskim – poczynając od roli Piotra w przedstawieniu Żegnaj, Judaszu Iredyńskiego po wyznaczające nowe sensy w odczytywaniu romantycznej tradycji kreacje Gustawa-Konrada w Dziadach Mickiewicza i Konrada w Wyzwoleniu Wyspiańskiego – wydobyło i ukształtowało niezwykłą osobowość aktora. Stanisław Wyspiański to autor, który w sposób szczególny wyznaczył miejsce Jerzego Treli w teatrze. Zawsze, gdy aktor wraca do monologu Konrada z II aktu Wyzwolenia „Chcę, żeby w letni dzień, w upalny letni dzień..." – wypowiedzianego po raz pierwszy w 1974 roku – nasuwa się nieodparte przeświadczenie, że nikomu się już nie uda powiedzieć tekstu Wyspiańskiego z tą siłą prawdy i człowieczeństwa, co temu artyście.

„Faust", reż. Jerzy Jarocki, Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej (Kraków), prem. 29 czerwca 1997. Na zdjęciu: Jerzy Trela (Mefistofeles), Jerzy Radziwiłowicz (Faust). Fot. Stefan Okołowicz.

Znakomitą szkołę aktorskiego rzemiosła otrzymał Trela, pracując pod mistrzowskim okiem Jerzego Jarockiego, który dostrzegł w jego aktorstwie cechy silnie charakterystyczne: świadomy dystans, autoironię, doskonałe wyczucie groteskowego absurdu. Artysta zagrał w kilkunastu przedstawieniach reżysera m.in.: w Szewcach Witkacego, gdzie stworzył groteskową rolę Czeladnika I, w słynnym przedstawieniu Wiśniowego sadu Czechowa – jego Jasza bawił pozą „światowca", arcykomiczne cechy wydobył aktor również z postaci Ziemlaniki w Gogolowskim Rewizorze, a wykreowany przezeń Clarin w spektaklu Życie jest snem Calderona – błazen-filozof, pochlebca i tchórz – to niejednoznaczny, złożony typ osobowości. Wieloletnia współpraca z reżyserem tak bezkompromisowym, precyzyjnym, do bólu konsekwentnym jak Jerzy Jarocki przyniosła po latach fascynujące kreacje Ojca w Ślubie Gombrowicza i Mefistofelesa w Fauście Goethego – role, w których świadomy swej dojrzałości artysta niemal dotyka absolutu.

Odmienna, silnie inspirująca była współpraca aktora z Andrzejem Wajdą. Zaowocowała m.in. złożoną, niejednoznaczną postacią Claudiusa w inscenizacji Tragicznej historii Hamleta księcia Danii Shakespeare'a, pełnokrwistego apodyktycznego sarmaty Rejenta Milczka w Zemście Fredry oraz Poety w Weselu Wyspiańskiego.

Szczególne miejsce w swoich inscenizacjach wyznaczył Treli wybitny wizjoner teatru Jerzy Grzegorzewski. Poczynając od zbuntowanego, agresywnego Jaśka, stanowiącego kontrapunkt dla innych postaci Wesela, poprzez utkanego z grozy i absurdu Pułkownika Abłoputo w Tak zwanej ludzkości w obłędzie wg Witkacego, aż po wzruszającą, symboliczną obecność w Dziadach – XII improwizacjach na podstawie dramatu Adama Mickiewicza.

„Lunatycy (Hugenau, czyli Rzeczowość)", reż. Krystian Lupa, Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej (Kraków), prem. 23 października 1998. Zdjęcie z próby: Jerzy Trela (Joachim von Pasenow), Krystian Lupa.. Fot. Marek Gardulski
Następną tajemnicę odkrył w artyście Krystian Lupa, powierzając mu tytułową rolę w Powrocie Odysa Wyspiańskiego, a po latach powrócił do współpracy z aktorem w inscenizacji II cz. Lunatyków Brocha, w której Trela stworzył przejmującą kreację Joachima von Pasenowa.

„Tango Gombrowicz", reż. Mikołaj Grabowski, Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej (Kraków), prem. 11 stycznia 2003. Na zdjęciu: Jerzy Trela (Gombrowicz), Jerzy Święch, Monika Jakowczuk.

Z Mikołajem Grabowskim spotkał się po raz pierwszy w 1983 roku, grając gościnnie w Teatrze im. J. Słowackiego w jego słynnej inscenizacji Irydiona, gdzie stworzył postać nieśmiertelnego Masynissy – wcielenie wiecznego Szatana. Po latach na scenie Starego Teatru w zbudowanym przez reżysera na podstawie Dziennika i Trans-Atlantyku spektaklu Tango Gombrowicz Jerzy Trela wcielił się w postać Gombrowicza, alter ego pisarza, a monolog Starego Aktora w Wyzwoleniu Wyspiańskiego w nowoczesnej, przewrotnej interpretacji Grabowskiego stał się symboliczną parabolą rozpoczętego przed laty „dyskursu" artysty z wielkim postromantykiem. Wywołująca salwy śmiechu, grana przez wiele sezonów rola Majora w komediowym szlagierze teatru – Damy i huzary Fredry w reżyserii Kazimierza Kutza (z którym artysta wielokrotnie pracował, tworząc kreacje w najwybitniejszych przedstawieniach Teatru TV) – była połączeniem mistrzowskiego warsztatu, wycyzelowanej komediowej formy z naturalną vis comica aktora. Podobnie jak zagrany w kolejnej inscenizacji reżysera, zagubiony na symbolicznej stacji w drodze do „nowej" Polski Ojciec z Pieszo Mrożka – groteskowy, podszyty absurdem, dramatyczny.

Piotr Cieplak, powierzając artyście tytułową rolę w przedstawieniu Król umiera, czyli ceremonie Ionesco (2008), dokonał swoistego rozrachunku z przeszłością artystyczną Jerzego Treli, z jej wielkim bogactwem, złożonością, z rozdawanym szczodrą ręką artysty „azteckim złotem".

Profesor Jerzy Trela od wielu lat uczył aktorskiego rzemiosła studentów PWST w Krakowie, w latach 1984–1990 wielce się zasłużył uczelni jako jej rektor. Artysta jest laureatem wielu nagród teatralnych, filmowych, telewizyjnych. W 2011 roku został uhonorowany przez Prezydenta Bronisława Komorowskiego Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

Filmografia:

Stawka większa niż życie (serial telewizyjny) (1968) – Romek (odc. 10.)
Dzień oczyszczenia (1969) – Kuba, członek oddziału majora „Dziadka"
Sól ziemi czarnej (1969) – powstaniec
Kolumbowie (serial telewizyjny) (1970) – bracia Władysław i Jerzy Jagiełło (odc. 4–5)
Kocie ślady (1971) – porucznik Gerhard
Złote koło (1971) – porucznik Prałat
Kopernik (1972) – dworzanin
Kopernik (serial telewizyjny) (1972) – dworzanin
Janosik (serial telewizyjny) (1973) – zbójnik Bacuś (odc. 2, 6–7 i odc. 9)
Sanatorium pod Klepsydrą (1973) – wesołek
Sędziowie (1974) – Natan, syn Samuela
Strach (1975) – porucznik MO Węglewski
W środku lata (1975) – nieznajomy
Znikąd donikąd (1975) – porucznik Jerzy „Groźny", dowódca oddziału
Spokój (1976) – Zenek, kierownik budowy
Układ krążenia (serial telewizyjny) (1978) – kapitan MO prowadzący śledztwo w sprawie śmierci Tomala (odc. 2–3, 6–7)
Do krwi ostatniej... (1978) – Zygmunt Gawlik, brat Ani
Do krwi ostatniej (serial) (1979) – Zygmunt Gawlik, brat Ani
Ćma (1980) – redaktor Sołtys
Królowa Bona (serial telewizyjny) (1980) – Mikołaj Radziwiłł Czarny
W biały dzień (1980) – malarz, przyjaciel „Koraba"
Wizja lokalna 1901 (1980) – Winkler, ojciec Antka
Z biegiem lat, z biegiem dni... (serial telewizyjny) (1980) – socjalista Marcin
Człowiek z żelaza (1981) – Antoniak, działacz opozycji
Kobieta samotna (1981) – mąż Ireny, ojciec Bogusia
Znachor (1981) – Samuel Obiedziński
„Anna" i wampir (1981) – porucznik Szłapowicz, członek grupy dochodzeniowej
Blisko, coraz bliżej (serial telewizyjny) (1982) – Wojciech Korfanty (odc. 8–10)
Danton (1982) – Varenne Billaud
Epitafium dla Barbary Radziwiłłówny (1982) – Mikołaj Radziwiłł „Czarny"
Karate po polsku (1982) – „Kapitan", wuj Romana
Matka Królów (1982) – „Hiszpan"
Na odsiecz Wiedniowi (1983) – Kara Mustafa
Nie było słońca tej wiosny (1983) – ksiądz
Przeznaczenie (1983) – Tężel
Wedle wyroków twoich... (1983) – kolejarz Ochalski
Rycerze i rabusie (serial telewizyjny) (1984) – Kilian Boratyński (odc. 4)
Ga, ga. Chwała bohaterom (1985) – dyrektor więzienia
Przyłbice i kaptury (serial telewizyjny) (1985) – brat Erazm (odc. 3–7, 9)
Sam pośród swoich (1985) – kapitan, oficer polityczny pułku
Sceny dziecięce z życia prowincji (1985) – burmistrz R.
Tanie pieniądze (1985) – „Winko"
Biała wizytówka (serial telewizyjny) (1986) – sztygar Grela
Magnat (1986) – sztygar Grela

Nagrody i odznaczenia:

Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (2011)
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (2000)
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1981)
Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis" (2005)
Odznaka honorowa „Zasłużony dla Kultury Polskiej" (1989)
Nagroda główna na XVI Kaliskich Spotkaniach Teatralnych w Kaliszu za rolę Konrada w Wyzwoleniu Stanisława Wyspiańskiego w Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie (1976)
Nagroda Ministra Kultury i Sztuki II stopnia za osiągnięcia aktorskie (1977)
Nagroda im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego (1978)
Nagroda na IV Opolskich Konfrontacjach Teatralnych w Opolu za rolę Jaśka w Weselu Stanisława Wyspiańskiego w reż. Jerzego Grzegorzewskiego w Starym Teatrze w Krakowie (1978)
Nagroda na XIX Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu za rolę Gralaka w spektaklu Życiorys według Krzysztofa Kieślowskiego w Starym Teatrze w Krakowie (1978)
Wielka Nagroda Publiczności, Nagroda Ministra Kultury i Sztuki na XIV Ogólnopolskim Przeglądzie Teatrów Małych Form w Szczecinie za reżyserię spektaklu Przeszłość to dziś, tylko cokolwiek dalej według Cypriana Kamila Norwida (1979)
Nagroda Miasta Krakowa (1979)
„Złoty Ekran" za rolę Konrada w Wyzwoleniu Stanisława Wyspiańskiego w Starym Teatrze w Krakowie (1980)
Nagroda Przewodniczącego Komitetu do Spraw Radia i Telewizji I stopnia za osiągnięcia aktorskie w Teatrze Telewizji (1982)
Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia za całokształt dorobku artystycznego (1983)
Nagroda na X Opolskich Konfrontacjach Teatralnych w Opolu za rolę Masynissy w Irydionie Zygmunta Krasińskiego graną gościnnie w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie (1984)
Odznaka Honorowa Gryfa Pomorskiego oraz List Gratulacyjny od wojewody szczecińskiego (1984)
Nagroda Ministra Obrony Narodowej I stopnia za wybitne kreacje filmowe, telewizyjne i teatralne (1985)
Nagroda na XXVII Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu za rolę Anatola w spektaklu Portret Sławomira Mrożka w Starym Teatrze w Krakowie (1988)
Nagroda na XXIX FPSW we Wrocławiu za rolę Ojca w spektaklu Ślub Witolda Gombrowicza w Starym Teatrze w Krakowie (1991)
Nagroda im. Aleksandra Zelwerowicza za rolę Ojca w Ślubie Witolda Gombrowicza w Starym Teatrze w Krakowie (1991)
Złoty Wawrzyn Grzymały przyznany w Bydgoszczy (1992)
Nagroda na I Ogólnopolskim Konkursie na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej (OKNWPSW) w Warszawie za rolę Zachedryńskiego w spektaklu Miłość na Krymie Sławomira Mrożka w Starym Teatrze w Krakowie (1995)
„Złoty Laur" „Przekroju" (1995)
Nagroda na XXI Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni w kategorii: drugoplanowa rola męska za rolę ojca Kuby w filmie Autoportret z kochanką w reż. Radosława Piwowarskiego (1996)
Nagroda wojewody krakowskiego w dziedzinie kultury (1997)
Krakowska Złota Maska w plebiscycie publiczności teatrów krakowskich za rolę Mefistofelesa w Fauście Johanna Goethego w Starym Teatrze w Krakowie (1998)
Feliks Warszawski za rolę Samuela w Sędziach Stanisława Wyspiańskiego w Teatrze Narodowym w Warszawie (1999)
Nagroda im. Aleksandra Zelwerowicza za rolę Samuela w Sędziach Stanisława Wyspiańskiego w Teatrze Narodowym w Warszawie (2000)
Honorowa Nagroda Ludwik 2000 przyznawana przez krakowskie środowisko teatralne za całokształt twórczości (2001)
Polska Nagroda Filmowa – Orzeł za najlepszą drugoplanową rolę męską w filmie Quo vadis w reż. Jerzego Kawalerowicza (2002)
Nagroda Ministra Kultury w dziedzinie teatru (2005)
Nagroda na V Festiwalu Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej „Dwa Teatry" w Sopocie za rolę Ericha Honeckera w słuchowisku Chrystus z Lobetal Leszka Wołosiuka (2005)
Wielka Nagroda Aktorska na II Ogólnopolskim Konkursie na teatralną inscenizację dawnych dzieł literatury europejskiej za rolę tytułową w spektaklu Wielkie kazanie księdza Bernarda w Krakowskim Teatrze Scena STU (2007)
Nagroda Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa w kategorii kultura i sztuka (2008)
Grand Prix na XLIX Kaliskich Spotkaniach Teatralnych w Kaliszu za rolę Króla w spektaklu Król umiera, czyli ceremonie w reż. Piotra Cieplaka z Narodowego Starego Teatru w Krakowie (2009)
Honorowa Nagroda „Kowadła" za wielkość sztuki wyznaczającej rangę polskiego aktorstwa (2010)
Wielka Nagroda Festiwalu Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej „Dwa Teatry – Sopot 2011" za wybitne kreacje aktorskie w Teatrze PR i Teatrze TVP (2011)
Nagroda Prezesa Rady Ministrów „za osiągnięcia naukowe lub artystyczne w tym za wybitny dorobek naukowy lub artystyczny" (przyznana w 2013 za rok 2012)
Małopolanin Roku (2013)
Wielki Splendor „za wybitne kreacje w słuchowiskach oraz twórczy wkład na rzecz rozwoju i umacniania rangi radia artystycznego w Polsce" (2017)
Nagroda Gustaw za szczególne zasługi dla środowiska teatralnego (2018)
Honorowy Obywatel Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa (2022)

Źródła: Cyfrowe Muzeum Starego Teatru, Wikipedia, e-teatr, FilmPolski