Błądzenia gwarantowane

Konglomerat tych różnych propozycji badawczych sprawia, że książka Pavisa jest pozycją wcale nielekką do przyswojenia. Z pewnością nie jest to publikacja adresowana do szerokiego grona czytelników, jak poprzednie wydanie autora w Polsce – „Słownik terminów teatralnych”. „Współczesna inscenizacja” to pozycja dla teatrologów bądź ambitnych humanistów, którzy sprawnie poruszają się w obszarze współczesnej terminologii humanistyczno-dramatologicznej.

Podtytuł książki Pavisa oznacza tyle co „przeszłość, teraźniejszość, przyszłość”. Zagadnienia te nie są jednak prezentowane chronologicznie, a proporcje między nimi są zdecydowanie nierównomierne. Dość powierzchownie potraktowany został rozdział o historii inscenizacji. Celem autora wydaje się bowiem w głównej mierze poszukiwanie znaczenia inscenizacji na współczesnych przykładach, efemeryczność tego terminu i jego związek z innymi dziedzinami sztuki. Pavis poszukuje relacji, zależności, właściwych interpretacji. Przedstawiając mnogość definicji, w pewnym momencie stwierdza: „Kluczenia i błądzenia gwarantowane”. Takie też wrażenie odnosi czytelnik, przedzierający się przez labirynt pojęć i przykładów.

To, co stanowi dużą trudność w czytaniu książki Pavisa, to język, którym się posługuje. Autor ma tego świadomość, gdy pisze: „Otóż, produkcja kulturowa jest nieprzekładalna. Nie można jej przetłumaczyć ani zredukować. Musimy szukać niezbędnych środków, aby ją analizować, nie zaś kapitulować przed relatywizmem i partykularyzmem. Odważmy się choć na minimum naukowości.” Owa „naukowość” w książce nie oznacza jednak formalności dyskursu (nieraz bowiem autor opisuje przedstawienia czy konstruuje definicje w sposób bardzo poetycki), lecz jest równoznaczna z tym, że Pavis zakłada znajomość przez czytelnika nadrzędnych humanistycznych pojęć. Jeśli jednak w ten sposób traktuje odbiorcę, to musi liczyć się z tym, że rewolucyjność niektórych jego założeń jest pozorna – te znane są wszakże chociażby z książek Hansa-Thiesa Lehmanna czy Eriki Fischer-Lichte.

Ciekawie wypadają za to próby łączenia inscenizacji z performansem, zrozumienia wpływów mediów i sztuki wideo, a także akcentowanie przemian, jakie rodzą się właściwie na naszych oczach. Autor jednak miejscami konstruuje wypowiedzi w taki sposób, że są one całkowicie niezrozumiałe, znaczą niewiele lub nawet są wewnętrznie sprzeczne. Aby dobrze zobrazować sposób, w jaki przedstawia kolejne definicje, posłużę się cytatem: „Inscenizować to szukać innego tekstu i sprawić, by serie znaczeń przedstawienia zaczęły ze sobą współpracować i tworzyć reakcję łańcuchową oraz wywoływać wrażenie na widzu. Ten efekt i reakcja łańcuchowa znajdują przedłużenie i intensyfikację zarówno w wibracji smyczka, jak i w chromatycznej i plastycznej wibracji obrazów w przestrzeni. Tworzyć scenografię oznacza przewidywać reakcje łańcuchowe w pustej przestrzeni oraz przemieniać czas i opowieść w to, co wydobywa się z przestrzenności i muzyki”.

Największym walorem „Współczesnej inscenizacji” jest mnogość przykładów ze współczesnych przedstawień, tak europejskich, jak i azjatyckich (koreańskich). Duża część pozycji to recenzje, relacje, opisy. Ich zestawienie mogłoby właściwie stanowić odrębną, ciekawą antologię. Pavis tworzy swoisty katalog istotnych nazwisk, eksperymentalnych projektów i artystów, ciekawie opisując ich założenia oraz sposoby scenicznej obecności. Gorzej, gdy z tych opisów zaczyna wyciągać wnioski, chcąc dany spektakl zamknąć w konkretnej definicji. Mnogość koncepcji sprawia, że kończąc książkę Pavisa, jestem przekonana o jednym – nie mam pojęcia, czym jest współczesna inscenizacja.

„Współczesna inscenizacja. Źródła, tendencje, perspektywy”
Patrice Pavis
tłum. Piotr Olkusz
Wydawnictwo Naukowe PWN