Ciało w teatrze alternatywnym XXI wieku

Teatr alternatywny (1) od początków swego istnienia w materii teatralnej poszukuje coraz to nowszych środków wyrazu scenicznego “ja". Poprzez dźwięk, światło, projekcje multimedialne, bodźce ingerujące w nasz umysł za pomocą oddziaływania zmienną częstotliwością fal bądź powtarzającym sie w odstępach sekundowych punktowym reflektorem reżyserzy poszukują właściwej materii dla realizowanego tematu, poruszanego problemu

Nieodstępnym elementem widowiska teatralnego, z którego czerpie każda trupa teatralna, biorąc je jako podstawę funkcjonowania na scenie jest ciało – aktora, kukły, pacynki, lalki. Aktor, zarówno dramatyczny jak i lalkarz, korzysta ze swego ciała za każdym razem na deskach przybytku kultury. Poprzez ciało - jego kreacje taneczne, kostiumy, zdobienia, deformacje czy poddawanie innym procesom - aktor poszerza swe pole działań, dociera intensywnej, kierunkowo, momentami ów ciało wystarcza jako przekaz pointy sztuki – minimalizm środków.

Jednymi z ciekawszych gałęzi (narzędzi) działań teatru alternatywnego są wykształcone na przełomie XX i XXI wieku (2) nurty body art, performance/happening. Jednostką funkcjonalną wyżej wymienionych jest przede wszystkim ludzkie ciało. Ciało aktora, ciało widza.

 Mówiąc śmiało o danym widowisku, iż artysta prezentował w nim sztukę, a nie był reprezentowany przez swoje dzieło, możemy nazwać je performance. Performance z definicji: “sytuacja artystyczna, której przedmiotem i podmiotem jest ciało performera w określonym kontekście czasu, przestrzeni i własnych ograniczeń. Artysta występujący przed publicznością jest tu zarówno twórcą jak i materią sztuki. Czasami przedmiotem performance staje się też publiczność i jej interakcja z performerem, elementem performance może być właściwie każdy przedmiot, pojęcie, obiekt, lub temat wskazany czy zasugerowany przez artystę w trakcie wystąpienia”. Reprezentantami polskiego performance są aktualnie katowicka SUKA OFF oraz zielonogórska Sędzia Główny. 

SUKA OFF (3) jest niezależną finansowo jednostką artystyczną funkcjonującą od roku 1995. W swej historii odnotowała działania z pogranicza różnych dziedzin sztuki: performance, akcje teatralne i klubowe, instalacje, fotografie, video art oraz wizualizacje muzyki – wykorzystując do prezentacji każdą przestrzeń. Powracającymi motywami, dominującymi w działalności grupy są koncentrowanie się na fizjologicznych i biologicznych mechanizmach funkcjonowania jednostki żywej jaką jest ciało ludzkie, próba obalenia stereotypowego dualizmu płci człowieka na damską i męska poszukując tzw. “trzeciej płci”, jako zatarcia granic seksualności, konfrontacja współcześnie dominujących “postindustrialnych stopów” aluminium, betonu, silikonu z pięknem ludzkiego ciała oraz łączenie motywów symbolizujących odkrycia w dziedzinie teleinformatyki, cybernetyki, elektroniki z organami, kończynami, częściami człowieka. Główną zaletą performance jest zmuszanie widza do rozmyśleń, kojarzenia faktów, zastanawiania się nad celowością użytych środków oraz wypracowana podczas spektaklu opinia, opinia o jakości, temacie, wartości poruszanego problemu,historii. Czas spędzony w domu, tydzień, miesiąc po obejrzanym performance, kiedy poruszany temat powraca w formie zapamiętanych obrazów w świadomości widza jest dla twórców największą nagrodą i satysfakcją.

Sędzia Główny (4) jest polskim duetem artystycznym działającym od 2001 roku, w skład którego wchodzą Karolina Wiktor i Aleksandra Kubiak (5). Tematyka performance dotyka aktualnych problemów społeczno-psychologicznych oraz porusza wątki biograficzne aktorek. Są one tytułowane numerami Rozdziałów i Epizodów. Od 2004 roku artystki wykonują też performance, o których przebiegu decyduje publiczność. Podczas wspólnej obrony pracy magisterskiej "Wypróbuj przyszłego magistra" (2004) stały nieruchomo w pudłach przypominających opakowania dla lalek, a zadaniem komisji egzaminacyjnej było je ożywić.

W dwóch akcjach stały się posłuszne rozkazom przypadkowych osób. W Bunkrze Sztuki w 2004 roku przebywały w zamkniętej windzie i wykonywały polecenia przekazywane im przez głośnik. Niektóre z nich były brutalne, kazano im uderzać się po twarzach czy lizać podłogę. Najbardziej znanym, realizowanym wspólnie i na antenie TVP Kultura był performance z cyklu programów “Noc artystów”, w którym widzowie, za pomocą telefonów, mogli decydować o dalszych czynach, ruchach, gestach dwóch kobiet na ekranie. Oczywiście performance nie polegał wyłącznie na rozbieraniu się. Cytując: “Rozbierałyśmy się tylko w 10 na 60 wykonanych przez nas performance. Daliśmy ludziom możliwość zobaczenia tego, co chcieli zobaczyć, skoro uważali, że to, co robiłyśmy dotychczas jest złe. Performance realizowany w telewizji pokazał właśnie ludzkie instynkty, chęć manipulowania drugą osobą”.

Przykładem grupy wyrażającej się poprzez kreacje z ciał gimnastyków artystycznych jest niezależna grupa tańca Pilobolus. Powstała ona w roku 1971, od początków swego istnienia zyskała sławę międzynarodową dzięki wizualizacji i atletycznym odkryciom kreatywnych połączeń pomiędzy ludzkimi organizmami. Niespełna 40 lat później stała się pionierską instytucją kultury XXI wieku w Stanach Zjednoczonych. Stowarzyszenie aktualnie funkcjonuje w podziale na trzy podgrupy: Pilobolus Dance Theatre – parasol dla serii innowacyjnych i globalnych koncertów tańca, The Pilobolus Institute – realizująca unikatowy program edukacyjny dla szkół, publicznych organizacji artystycznych oraz warsztatów dla firm, Pilobolus Creative Series – jednostka specjalizująca się w szerokim zakresie tematyki ruchu w filmie, reklamie. Wykorzystanie kostiumów, gra odcieniami kolorów, konturami ciała tancerza, synchronizacja z muzyką sprawiły, iż grupa została zaproszona na rozdanie nagród filmowych – Oskarów, gdzie wykonała w technice cieni krótki zwiastun nominowanych do Oskara filmów.

Poruszając się w tematyce teatru alternatywnego nie należy zapomnieć o równie często wykorzystywanej sztuce body art. Z definicji: “body art (ang. sztuka ciała) – kierunek w sztuce, w którym materiałem i środkiem ekspresji jest ciało artysty. Nurt pojawił się po raz pierwszy w drugiej połowie lat sześćdziesiątych XX wieku w takich działaniach artystycznych jak performance czy happening. Body art traktuje człowieka jako jedność umysłu i ciała, czym odróżnia sie od tradycyjnych sztuk operujących ciałem, jak na przykład teatr. Aktor wykorzystuje swoje ciało jako narzędzie do wyrażania przeżyć fikcyjnej postaci. Natomiast artyści tworzący w nurcie body art badają relacje między ich własną fizycznością a ich własną psychiką, traktując działania artystyczne jako swoiste źródło samopoznania”.

Ważnym reprezentantem sztuki body art, jak również performance jest Hermann Nitsch, austriacki artysta pracujące w trybie multimedialno – eksperymentalnym. Prace Nitsch rozważane w kategoriach egzystencjalnych, rytualnych po raz pierwszy przyciągnęły uwagę krytyków w roku 1960, podczas wystawienia okaleczonego i obdartego ze skóry baranka, ukrzyżowanego naprzeciw białej fabrycznej ściany z organami, wyeksponowanymi na białym stole poniżej. Kolejne prace Nitscha zawierają wiele wspólnych elementów, często wartościujących zabite zwierzęta, czerwone owoce, muzykę, taniec. Działalność artystyczna Nitscha była przedmiotem interwencji policji i dochodzeń prokuratorskich. Ważną ekspozycją w dorobku artystycznym Nitscha są prace z cyklu "Schüttbilder" (Obrazy chlapane) z wczesnych lat 60-tych. Są one stałym elementem sztuki Hermanna Nitscha, zawsze krwawe i opatrzone tytułami: "Droga krzyżowa", "Ściana biczowników", "Tryptychon krwi krzyżowej". Czerwoną farbę wiedeński akcjonista chlapie na płótno, która spływa po nim i tworzy w ten sposób graficzne i reliefowate struktury.

Teatr alternatywny w XXI wieku, z roku na rok do palety swych działań artystycznych dodaje kolejne gatunki sztuki wizualnej, sztuki ciała, nieustannie operując aktorem, obrazem, kolorem, symboliką, historią, coraz częściej pobudza widzów do trudnych refleksji, poprzez dotkliwe, osobiste, duchowe prowokacje. Body art, performance, video art i kolejne, które staną się prawą ręką reżyserów i dłutem aktorów wskazują na ogromną plastyczność teatru alternatywnego, który stawiając widza na pierwszym miejscu, dopasowuje się do aktualnie dominujących środków przekazu, nie pozostając konserwatywnym i coraz częściej łamiąc grecką zasadę decorum.

PRZYPISY:

(1) Zwany także: awangardowy, eksperymentalny, laboratoryjny, niezależny, obrzeży, offowy, otwarty, podziemny.
(2) W Polsce za początek performance przyjmuje się datę 26 marca – 6 kwietnia 1978 roku – trwał wtedy zorganizowany przez Henryka Gajewskiego, w studenckiej galerii Riwiera-Remont w Warszawie, festiwal sztuki performance pod nazwą "IAM. International Artists Meeting" .
(3) W skład SUKA OFF wchodzi również medialna sekcja założona w 2000 roku przez Piotra Węgrzyńskiego zajmująca się głównie oddziaływaniem na widza poprzez materię video – nazwana video art.
(4) W 2009 roku w Zielonej Górze ukazała się książka dokumentująca dotychczasowe działania grupy performance Sędzia Główny.
(5) Obie artystki tworzące grupę Sędzia Główny obroniły dyplom na Wydziale Artystycznym Uniwersytetu Zielonogórskiego. Nazwa “Sędzia Główny” została zaczerpnięta z tabliczki na nieczynnym już poligonie w Gubinie.

BIBLIOGRAFIA:

http://wyborcza.pl/0,0.html
http://pl.wikipedia.org/wiki/Strona_główna
http://www.pilobolus.com/
http://www.sukaoff.com/
http://www.e-teatr.pl/pl/index.html
http://www.teatry.art.pl

Paweł Wrona
Dziennik Teatralny Poznań
15 października 2011