Henryk Ryl (1911 - 1983)

Urodził się 25 lutego 1911 w Petersburgu. Zmarł 24 września 1983 w Łodzi.


Ukończył Państwowe Seminarium Nauczycielskie Męskie w Działdowie (w 1930), z dyplomem nauczyciela szkół powszechnych. Do wybuchu wojny pracował jako nauczyciel (a także kierownik szkoły), z przerwą w latach 1933–34 na odbycie służby wojskowej. Już w seminarium zetknął się z amatorskim ruchem teatralnym, ale szczególnie zafascynował go teatr lalek. W 1937 wraz ze swoimi uczniami urządził pierwsze własne przedstawienie lalkowe.

W marcu 1939 został zmobilizowany i skierowany do 35. Pułku Piechoty. Po pięciu dniach wojny, dwukrotnie ranny, znalazł się w szpitalu polowym, a potem w obozach jenieckich: Nowe nad Wisłą, Bydgoszcz, Toruń, Arnswalde, Kluczbork, wreszcie w Oflagu VII A w Murnau. Energicznie włączył się w prace powstającego w obozie teatru lalek. Był współtwórcą przedstawienia Żadna praca nie hańbi. Pacynkowa rewia typów blokowych z udziałem Satyra (premiera 16 marca 1941). Współorganizował, a potem przewodniczył Sekcji Teatru Lalek przy obozowym Kursie Nauczycielskim, był autorem sztuk lalkowych (O Janku co kochał zwierzaki, 21 maja 1942, Pojechała mama z tatą, 9 kwietnia 1943, Nal i Damayanti) oraz reżyserem czterech spośród dziewięciu przygotowanych w Murnau przedstawień.

Szczególne znaczenie dla dalszego myślenia Henryka Ryla o sztuce teatru było spotkanie w Murnau Leona Schillera, który znalazł się w Oflagu VII A po upadku powstania warszawskiego. Ryl wziął udział w seminarium „Teatr żywy i teatr marionet" zorganizowanym przez Schillera (28–29 listopada 1944). Po wyzwoleniu obozu Schiller ściągnął Ryla do Lingen i powierzył mu kierownictwo Teatru Kukiełek przy Teatrze Ludowym im. Wojciecha Bogusławskiego.

Z końcem 1945 roku Ryl powrócił do Polski i całe swoje dalsze życie poświęcił teatrowi lalek. Najbliższą współpracowniczką na tej drodze była jego żona, nauczycielka i pedagog teatru, Maria Marta z domu Marendziuk, poślubiona w 1936.

Początkowo zamieszkali w Krakowie, gdzie po odejściu Zofii i Władysława Jaremów Henryk Ryl reaktywował Teatr Lalek „Groteska" („Groteska II", 1946–1948). Po powrocie Jaremów, reżyserował w różnych teatrach oraz nauczał sztuki lalkarskiej, m.in. na Kursie dla Instruktorów Teatrów Niezawodowych w PWST (z siedzibą w Łodzi).

Ostatecznie przeniósł się do Łodzi (i mieszkał tam do końca życia), gdzie stworzył Teatr Lalek „Arlekin", otwarty pod jego dyrekcją 30 grudnia 1948 przedstawieniem własnej sztuki Dwa Michały i świat cały. Funkcję dyrektora i kierownika artystycznego „Arlekina" pełnił do 1964. Następnie, do 1974, pozostawał kierownikiem artystycznym. Od 1974 do 1978 pełnił funkcję reżysera i konsultanta programowego. Po raz ostatni reżyserował w „Arlekinie" w 1982 roku, kiedy to wystawił własną sztukę Marcinek zuch.

Henryk Ryl był jednym z najważniejszych i najbardziej aktywnych przedstawicieli środowiska lalkarskiego w Polsce. Angażował się w rozliczne programy i przedsięwzięcia, które często sam inspirował. Walczył o obecność teatru lalek tak w polskim życiu teatralnym, jak i na forum międzynarodowym. Włączył się w proces upaństwowienia teatrów lalek, stając na czele Centralnej Dyrekcji Państwowych Teatrów Lalek (1949). Współtworzył Sekcję Teatrów Lalek w SPATiF (1950) i przez wiele kadencji pełnił funkcję jej przewodniczącego.

Współdziałał w utworzeniu w 1950 kwartalnika „Teatr Lalek" (pod red. Jana Sztaudyngera), a potem je reaktywował (w 1957), pozostając do 1968 redaktorem naczelnym. W tym branżowym czasopiśmie publikował liczne artykuły, a także niektóre swoje sztuki (także pod pseudonimem Grzegorz Frant).

Angażował się w międzynarodowe kontakty lalkarzy. W 1957 został wybrany do Prezydium UNIMA (Union Internationale de la Marionnette). Był inicjatorem zorganizowania w Warszawie w 1962 sierpnia Kongresu tego stowarzyszenia oraz utworzenia jego Polskiego Ośrodka Lalkarskiego (POLUNIMA), którego był przewodniczącym niemal od początku aż do śmierci.

Oprócz licznych artykułów o tematyce lalkarskiej, opublikował książki: Od szopki do teatru lalek (wraz z Janem Sztaudyngerem i Henrykiem Jurkowskim, 1961), tom wspomnień Dziewanna i lalki (1967), poradniki: Marionetka (1972), Teatr cieni (1977), Teatr lalek – zagadnienia metodyczne (wspólnie z Henrykiem Jurkowskim i Aliną Stanowską, 1980).

Jego twórczość dramatopisarska, to sztuki własne oraz adaptacje i przekłady. W pierwszej grupie najważniejsze tytuły, to: Pojechała mama z tatą, Kolorowe piosenki, Dwa Michały i świat cały, Sambo i lew, Srebrna przygoda, Błękitnogrzywy lew, Marcinek zuch. W drugiej: Lekarz mimo woli Moliera, Królewicz i żebrak Marka Twaina, Nal i Damayanti według Mahabharaty, Dziwożona Carla Gozziego, Dżamil i róże Wandy Markowskiej i Anny Milskiej.

Najbardziej interesowała go widownia dziecięca, choć tworzył także spektakle dla młodzieży, m.in. przybliżając jej klasykę literatury (Lekarz mimo woli Moliera, 1954; Balladyna Słowackiego, 1957; Lilla Weneda Słowackiego, 1966). Był gorącym orędownikiem lalki jako teatralnego środka wyrazu, tocząc boje ze zwolennikami narastającej obecności aktora „żywoplanowego" w teatrze lalek.

By uczcić pamięć Henryka Ryla, Zarząd Sekcji Teatrów Lalkowych ZASP przyznaje od 2009 roku nagrody „Henryka" za osiągnięcia artystyczne związane z teatrem lalek.

Imię Henryka Ryla nosi Szkoła Podstawowa nr 175 w Łodzi. Bałucki Ośrodek Kultury organizuje Festiwal Teatrów Przedszkolnych im. Henryka Ryla. Od roku 2014 imię Henryka Ryla nosi Teatr Lalek „Arlekin".

Bibliografia

Henryk Ryl. Dokumentacja działalności, oprac. Elżbieta Siepietowska, Łódź 1997, seria „Lalkarze – materiały do biografii", red. Marek Waszkiel, nr 21;
Jurkowski Henryk, Moje pokolenie. Twórcy polskiego teatru lalek drugiej połowy XX wieku, Łódź 2006;
Polakowski Andrzej, Szkic do portretu Henryka Ryla, [w:] Łódzkie sceny lalkowe, pod redakcją Andrzeja Polakowskiego i Marka Waszkiela, Łódź 1992;
Polski słownik biograficzny, t. XXXIII, Wrocław 1992, s. 480–482: hasło Ryl Henryk, oprac. Marek Waszkiel [tam wcześniejsza bibliografia];
Waszkiel Marek, Dzieje teatru lalek w Polsce 1944–2000, Warszawa 2012.



Halina Waszkiel
Encyklopedia Teatru Polskiego
8 lipca 2017
Spektakle
Balladyna
Portrety
Henryk Ryl