Józef Szajna

Józef Szajna urodził się 13 marca 1922 w Rzeszowie, zmarł 24 czerwca 2008 w Warszawie. Urodził się w spolonizowanej od kilku stuleci rodzinie włoskiego lub niemieckiego pochodzenia, jako jeden z trzech synów kolejowego maszynisty Juliana Szajny i jego żony Karoliny z Pieniążków.

Zanim rozpoczął pracę artystyczną, życie skonfrontowało go we wczesnej młodości z tragicznym doświadczeniem wojny i obozu koncentracyjnego. Jako członek antyfaszystowskiego ruchu oporu został aresztowany i uwięziony w Oświęcimiu, a potem w Buchenwaldzie. Przeżycia obozowe zaważyły na charakterze całej jego późniejszej twórczości. Po wojnie studiował grafikę (dyplom w 1952) i scenografię (dyplom w 1953) w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych; zaraz potem debiutował w Teatrze Ziemi Opolskiej, po czym rozpoczął pracę w nowo założonym Teatrze Ludowym w Nowej Hucie – najpierw jako scenograf (1955-1963), następnie dyrektor (1963-1966). Zrealizowane tam przedstawienia – w większości wspólnie z Krystyną Skuszanką i Jerzym Krasowskim jako reżyserami (m.in. Księżniczka Turandot Carlo Gozziego, 1956; Stan oblężenia Alberta Camusa, 1958; Burza Williama Shakespeare'a, 1959; Dziady, 1962) lub samodzielnie (m.in. Rewizor Nikołaja Gogola, 1963) – przyniosły mu uznanie w całym kraju.

W 1962 we współpracy z Jerzym Grotowskim zrealizował w Teatrze Laboratorium 13 Rzędów w Opolu Akropolis według Stanisława Wyspiańskiego (prem. 10 października 1962), powtarzane później w kolejnych wersjach (ostatnia prem. 17 maja 1967 we Wrocławiu, po przeniesieniu tam siedziby Teatru Laboratorium). Akcja klasycznego dramatu przeniesiona została przez twórców do obozu koncentracyjnego, na cmentarzysko kultury i ludzkości.

W latach 1966-1971 Szajna pracował m.in. w Krakowie (tu w Starym Teatrze wystawił głośną Łaźnię Włodzimierza Majakowskiego, 1967) i w Warszawie (Faust w Teatrze Polskim, 1971). W 1972 objął dyrekcję warszawskiego Teatru Klasycznego, który przekształcił w Teatr Studio i w którym przez następne 10 lat realizował swoją koncepcję teatru autorskiego. Do najważniejszych inscenizacji tego okresu należą Dante (1974), Cervantes (1976), Majakowski (1978).

Największym jednak osiągnięciem i międzynarodowym sukcesem Szajny stała się kilkakrotnie przepracowywana Replika (zrealizowana najpierw w 1971 jako kompozycja plastyczna w Muzeum Sztuki w Göteborgu, następnie w 1972 z aktorami w Edynburgu, a od 1973 jako autonomiczne przedstawienie w Studio), nazwana przez krytykę „krzykiem naszych czasów", „krajobrazem po trzęsieniu ziemi". Sam autor traktował Replikę jako oskarżenie, które „mówi o agonii naszego świata i naszym małym optymizmie, o rozpadzie naszej cywilizacji, o postindustrialnej kulturze".

W 1982 Szajna ustąpił ze stanowiska dyrektora Teatru Studio oraz profesora w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie na znak protestu przeciwko wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego. Od tego czasu zajął się przede wszystkim malarstwem i rzeźbą, wystawiając swoje dzieła na całym świecie; sporadycznie wracał do teatru, gdzie realizował własne scenariusze (m.in. Ślady w Chorzowie, 1993, a rok później w Ankarze; Deballage w Rzeszowie, 1997). W 2002 otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu w Oldenburgu, a w 2003 – Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.

Szajna stworzył oryginalny język teatralny, którego głównymi składnikami były wyraziste i syntetyczne znaki plastyczne oraz obrazy, z aktorami-animatorami jako równoprawnymi elementami świata przedstawionego i scenicznej kompozycji przestrzennej. Jego przedstawienia nie opowiadały żadnych historii, posługiwały się zwykle niewielu słowami, tworząc plastyczną narrację integrującą ciała, gesty, rekwizyty w całościowy „teatr organiczny" – jak nazywał go autor.

Odznaczające się charakterystyczną estetyką i ekspresją spektakle Szajny przedstawiające „świat, który wypadł z wiązań" poruszały widzów i znajdywały uznanie na całym świecie.



Wojciech Dudzik
Encyklopedia Teatru Polskiego
13 marca 2017
Portrety
Józef Szajna