Ludomir Różycki (1883-1953)

Ludomir Aleksander Różycki. Urodzony 18 września 1883 w Warszawie. Zmarł 1 stycznia 1953 w Katowicach.

Posługiwał się fałszywą metryką, sporządzoną w okresie studiów dla uchronienia się od obowiązku służby w armii rosyjskiej z datą urodzemia 6 listopada 1884).
Był synem Aleksandra (1845–1914), muzyka, profesora Konserwatorium Warszawskiego, i Anny z Mańkowskich. Ojciec Różyckiego nie zrobił kariery pianistycznej; był natomiast jednym z najwybitniejszych pedagogów gry fortepianowej. Wydał m. in. „Etiudy melodyjne dla początkujących", „Nową szkołę na fortepian", „ABC-Elementarną szkołę na fortepian" i opracowaną z Antonim Rutkowskim „Szkołę techniki fortepianowej".

Początki muzycznego wykształcenia Różycki odebrał pod kierunkiem ojca i Jadwigi Prószyńskiej; później zaś kształcił się w Konserwatorium Warszawskim; profesorami jego byli Aleksander Michałowski (fortepian) oraz Zygmunt Noskowski (kompozycja). Zadebiutował jako twórca scherzem orkiestrowym Stańczyk (op. 1), wykonanym 26 II 1904 pod dyrekcją Emila Młynarskiego w Filharmonii Warszawskiej. Wiosną 1904 r. ukończył konserwatorium ze złotym medalem za Balladę na fortepian i orkiestrę (op. 2). We wrześniu tego roku wyjechał z listami polecającymi od Emila Młynarskiego do Engelberta Humperdincka i Ryszarda Straussa do Berlina na studia w Królewskiej Akademii Muzycznej. Powstały tam m. in. poematy symfoniczne Bolesław Śmiały i Pan Twardowski (zaginiony) oraz Sonata wiolonczelowa a-moll. W r. 1905 R. z Grzegorzem Fitelbergiem, Mieczysławem Karłowiczem, Karolem Szymanowskim i Apolinarym Szelutą, przy finansowym poparciu księcia Władysława Lubomirskiego, założyli Spółkę Nakładową Młodych Kompozytorów Polskich (Vereinsverlag Jung-Polnischer Komponisten) z siedzibą w Berlinie. Jej zadaniem było wydawanie i propagowanie nowej muzyki polskiej. Grupa zyskała wkrótce miano „Młodej Polski w muzyce". Lato 1905 spędził Różycki w willi Witkiewiczów w Zakopanem. Skomponował tam trzy utwory fortepianowe oraz cykl pieśni do słów Tadeusza Micińskiego. Jesienią tego roku (po zawarciu 14 października ślubu ze śpiewaczką Stefanią Mławską) przerwał naukę w Akademii, ale nadal pobierał lekcje u Humperdincka. Henryk Neuhaus, który obok Grzegorza Fitelberga, Karola Szymanowskiego, Adolfa Chybińskiego, Mieczysława Karłowicza i wielu innych muzyków bywał w mieszkaniu Różyckich, pisał 23 lutego 1906 do rodziców: „Różycki mieszka sobie z żoną w Berlinie i pisze dużo i kiepsko. Jest teraz przygnębiony, bo po niedobrych recenzjach ojciec nie chce mu już przysyłać pieniędzy".

Pierwszym miejscem samodzielnej pracy stał się dla Różyckiego Lwów, gdzie po udanych występach, zaproponowano mu stanowisko profesora wyższej klasy fortepianu w Konserwatorium Muzycznym oraz dyrygenta w operze. Z dniem 1 listopada 1908 podjął pracę pedagogiczną w Konserwatorium. We Lwowie skomponował, rozpoczętą jeszcze w czasie berlińskich studiów, pierwszą swoją operę „Bolesław Śmiały" wg dramatu Stanisława Wyspiańskiego (prapremiera 11 lutego 1909) oraz poematy symfoniczne Mona Liza Gioconda i Anhelli (wykonany w 1910 w ramach uroczystości z okazji 100-lecia urodzin Juliusza Słowackiego w Teatrze Skarbkowskim we Lwowie), Warszawianka (zaginiony), i Król Kofetua (wg noweli czeskiego pisarza Juliusa Zeyera). Za ten ostatni poemat otrzymał w r. 1912 I nagrodę na konkursie kompozytorskim, zorganizowanym z okazji 10-lecia istnienia Filharmonii Warszawskiej.

Po 4 latach pracy we Lwowie Różycki przeniósł się w 1912 do Warszawy, gdzie zajął się przede wszystkim twórczością operową. Dn. 26 października 1912 Teatr Wielki w Warszawie wystawił operę fantastyczną Różyckiego pt. „Meduza" (od tego czasu nie wznawiana). Wiosną 1913 wyjechał wraz z rodziną na dłuższy czas do Berlina, skąd odbył jeszcze podróż do Włoch i Francji. W tym bardzo płodnym okresie (w którym twórczego rozmachu Różyckiego nie osłabił wybuch pierwszej wojny światowej) powstały m. in. utwory kameralne, jak: Rapsodia na skrzypce, wiolonczelę i fortepian, Kwartet smyczkowy d-moll (1916), Kwintet fortepianowy c-moll (1913), Koncert fortepianowy g-moll (1918) oraz najwybitniejsze zapewne operowe dzieło R-ego Eros i Psyche, któremu za libretto posłużył skrócony nieco dramat Jerzego Żuławskiego pod tym samym tytułem. Prapremiera odbyła się (w wersji niemieckojęzycznej) 10 marca 1917 we Wrocławiu; opera odniosła wielki sukces, później z dużym powodzeniem była wystawiana w wielu teatrach niemieckich (w Mannheimie, Bremie, Stuttgarcie). Pierwsze wystawienie opery w Polsce 20 marca 1918 w Teatrze Wielkim w Warszawie przyniosło Różyckiemu zachwyty publiczności i krytyki. W 1919 powrócił Różycki z rodziną już na stałe do Warszawy. Zachęcony przez Emila Młynarskiego napisał dla Opery Warszawskiej balet fantastyczny wg powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego „Pan Twardowski" (całość wyd. Wilhelm Hansen Edition w Kopenhadze). Wystawiony 9 maja 1921 balet ten zdobył ogromną popularność i stał się jednym z najbardziej kasowych przedstawień w Teatrze Wielkim w Warszawie. „Figurował na afiszu w ciągu szeregu miesięcy i lat po 2 do 3 razy tygodniowo, dając kompozytorowi dochód poważny i dość stały" (Kazimierz Wiłkomirski). W 1929 „Pan Twardowski" pojawił się na scenie po raz trzechsetny. Poza Warszawą był wystawiany w Kopenhadze (1924) i Pradze (1925). Był to okres największego powodzenia twórczości Różyckiego. Zdaniem Janusza Cegiełły rola Różyckiego w historii muzyki polskiej należy do epoki Młodej Polski, „to co stworzył po wojnie (pierwszej wojnie światowej), chociaż przyniosło mu największe sukcesy (Pan Twardowski) nie było już niczym nowym". Pogląd ten podziela również Kazimierz Wiłkomirski, który uważa, że najlepsze utwory Różyckiego pochodzą z wczesnego okresu jego twórczości.

8 czerwca 1923 w Teatrze Wielkim w Warszawie odbyła się prapremiera kolejnej opery Różyckiego „Casanova", którą dyrygował Artur Rodziński. Podobnie jak „Eros i Psyche", „Casanova" podbił sceny operowe w Polsce i zagranicą (Lwów – 1926, Katowice – 1927, Poznań – 1928, Belgrad – 1932, Antwerpia – 1933, Bratysława – 1934). Również w Warszawie (30 stycznia 1927) została wystawiona opera „Beatrix Cenci" wg dramatu Juliusza Słowackiego. Nie cieszyła się taką popularnością jak poprzednie (była tylko raz wystawiona w 1935 r. w Poznaniu). W czasie pobytu w Wiedniu w latach 1929–30, gdzie mieszkał w pałacu Schönbrunn skomponował Różycki operę filmową „Młyn diabelski" (całość materiału nutowego, którą kompozytor przesłał, przed wybuchem drugiej wojny światowej, do druku firmie Feuchtingera w Stuttgarcie, została przekazana po II wojnie światowej na makulaturę). Prapremiera i jedyna realizacja tej opery odbyła się w Teatrze Wielkim w Poznaniu 21 lutego 1931. Również w Poznaniu wystawiona została w rok później operetka Różyckiego „Lili chce śpiewać" (z niej pochodzi spopularyzowana przez Anielę Szlemińską piosenka Laleczki moje i sny dziecięce). W latach czterdziestych została przerobiona na musical „Lili chce śpiewać czyli rozwód przed ślubem".

W okresie międzywojennym Różycki współpracował z warszawskimi teatrami, podejmując się opracowań ilustracji muzycznych (m. in. do „Fausta" Johanna Wolfganga Goethego, „Irydiona" Zygmunta Krasińskiego). Równocześnie prowadził ożywioną działalność publicystyczną i organizacyjną. Brał udział w założeniu Związku Kompozytorów Polskich, którego został (1926) pierwszym prezesem. Współpracował przy organizowaniu Sekcji Współczesnych Kompozytorów Polskich przy Warszawskim Towarzystwie Muzycznym (był jej wiceprezesem). W 1930 został mianowany profesorem Wyższej Szkoły Muzycznej Państwowego Konserwatorium Muzycznego w Warszawie; wykładał do 1932. W 1930 otrzymał nagrodę państwową za operę „Eros i Psyche". W 1937 dla nowo powstałego Reprezentacyjnego Baletu Polskiego napisał balet „Apollo i dziewczyna", którego prapremiera odbyła się na scenie paryskiego Théâtre Mogador (20 listopada – 28 listopada 1937). Otrzymał zań od rządu francuskiego złoty medal z dyplomem. W latach trzydziestych rozpoczął też pracę nad operą „Pani Walewska", której jednak nie ukończył.

Czas drugiej wojny światowej przeżył Różycki wraz z rodziną w Warszawie. Nie angażował się w działalność konspiracyjną, brał jednak udział w potajemnych koncertach, występując w roli pianisty lub akompaniatora. Z tych wojennych lat pochodzą poemat symfoniczny Pietà, kantata Dzwony oraz II Koncert fortepianowy (1942) i Koncert skrzypcowy (1944). Po klęsce powstania warszawskiego, w czasie którego spłonęło mieszkanie kompozytora z wieloma cennymi dokumentami i nie wydanymi rękopisami kompozycji, udał się Różycki wraz z żoną do Krakowa. 22 listopada 1944 odbył się tutaj przy pomocy Bronisława Rutkowskiego tajny koncert kompozytorski Różyckiego.

Po zakończeniu wojny osiadł Różycki w Katowicach, obejmując 11 maja 1945 stanowisko profesora Konserwatorium Muzycznego. Prowadził zajęcia w zakresie nauki harmonii specjalnej, instrumentacji na orkiestrę symfoniczną i czytania partytur. Od 10 października 1945 do 16 lipca 1947 pełnił Różycki funkcję dziekana Wydział Teorii, Kompozycji i Dyrygentury w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Katowicach. Pracę pedagogiczną przerwał z końcem roku akademickiego 1947/8, kiedy Ministerstwo Kultury i Sztuki przyznało mu dożywotnią honorową pensję. W 1948 otrzymał do użytkowania dla siebie i rodziny 9-pokojową willę – którą nazwał „Pan Twardowski" – w Zachełmiu koło Podgórzyna w pow. jeleniogórskim. W latach 1945–52 Różycki zajmował się rekonstrukcją spalonych w Warszawie dzieł, m. in. oper „Bolesław Śmiały", „Casanova" i „Meduza". Z nowych utworów napisanych po 1945 na uwagę zasługuje Polonez uroczysty E-dur (wydawn PWM w Krakowie 1950) oraz poematy symfoniczne Pieta. Na zgliszczach Warszawy (druga wersja utworu pod tym samym tytułem, który spłonął w 1944) i Warszawa wyzwolona! W styczniu i lutym 1951 urządzono mu jubileusz 50-lecia twórczej działalności. W 1952 za całokształt tej działalności otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia a jeszcze wcześniej, w kwietniu 1950, Order Sztandaru Pracy I klasy oraz Krzyż Komandorski z gwiazdą Orderu Polonia Restituta (1951), zaś Związek Kompozytorów Polskich nadał mu godność członka honorowego. W okresie międzywojennym (1925) był odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta. Różycki zmarł nagle w Katowicach 1 stycznia 1953. Pochowany został w Alei Zasłużonych Cmentarza Komunalnego (dawniej Cmentarz Wojskowy) na Powązkach. Przeszedł do historii jako jeden z czołowych przedstawicieli polskiej muzycznej twórczości – najwybitniejszy zapewne po Stanisławie Moniuszce kompozytor operowy oraz twórca polskiego baletu narodowego.

Z małżeństwa ze Stefanią Mławską (zmarła 1964), miał córkę Krystynę (1908), zamężną (Morawiec).

W 1959 powstało w Katowicach Towarzystwo im. Różyckiego, istniejące do 1971, które m. in. zorganizowało w 1958 Muzeum Pamiątek po kompozytorze w Zachełmiu koło Jeleniej Góry. Towarzystwo przekazało Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego wiele autografów nutowych, w tym poematów symfonicznych „Stańczyk", „Król Kofetua" oraz Koncert fortepianowy op. 43. Imię Różyckiego otrzymała, m. in. Szkoła Muzyczna w Gliwicach.

Portrety Różyckiego malowali m. in. Jerzy Hulewicz, Adam Bałabuszyński, Fryderyk Hayder (1945), Vlastimil Hofman (1949) (reprod. w: M. Kamiński, Ludomir Różycki, Bydgoszcz 1987); Rzeźba Maksa Leviego, biust (fot. w: „Ilustr. Kur. Codz." 1920 dodatek do nr 40); – Hanuszewska M., Schäffer B., Almanach polskich kompozytorów współczesnych, Kraków 1966; Słownik Teatru Polskiego; Słownik Muzyków Polskich, II (bibliogr.); – Cegiełła J., Dziecko szczęścia. Aleksander Tansman i jego czasy, W. 1986; Grun B., Dzieje operetki, Kr. 1974; Jasiński R., Koniec epoki, W. 1986; tenże, Na przełomie epok, W. 1979; Kamiński M., Ludomir Różycki, Bydgoszcz 1987 (liczne fot., reprod. portretów); Kański J., Ludomir Różycki, Kr. 1955, Wyd. 3. 1985 (fot.); tenże, Poematy symfoniczne L. Różyckiego, „Muzyka" 1971 nr 1; Polska, jej dzieje i kultura, W. 1931 III (fot.); Turska I., „Pan Twardowski" L. Różyckiego, Kr. 1959; Wieniawski A., Ludomir Różycki, W. 1928; – Szymanowski K., Korespondencja, Kr. 1982 I; Troski i spory muzykologii Polskiej 1905–1926. Korespondencja między A. Chybińskim i Z. Jachimeckim, Kr. 1983; Wiłkomirski K., Wspomnienia, Kr. 1971; tenże, Wspomnień ciąg dalszy, Kr. 1980; – „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza" Londyn 1964 (nekrolog żony); – Pol. Wyd. Muzycz. w Kr.: Arch. A. Chybińskiego (listy R-ego z l. 1906–52) – nie wykorzystane.

Ważniejsze kompozycje:

- „Stańczyk" - op. 1, scherzo symfoniczne na orkiestrę (1903-04)
- „Preludia" - op. 2 na fortepian (1904)
- „Dwa preludia i dwa nokturny" - op. 3 na fortepian (1904)
- „Gra fal" - op. 4 na fortepian (1904)
- „Dwie melodie" - op. 5 na skrzypce lub wiolonczelę i fortepian (1904-09)
- „4 Impromptus" - op. 6 na fortepian (1904)
- „Osiem pieśni do słów Tadeusza Micińskiego" - op. 9 na głos i fortepian (1904)
- „Ballada" - op. 18 na fortepian i orkiestrę (1904)
- „Fantazja" - op. 11 na fortepian (1905)
- „3 Morceaux" - op. 15 na fortepian (1905)
- „Contes d'une horloge" - op. 26 na fortepian (1905)
- „Air, Mirage, Un RÈve" - op. 28 na fortepian (1905)
- „Bolesław Śmiały" - op. 8, poemat symfoniczny na orkiestrę (1906)
- „Sonata na wiolonczelę i fortepian" - op. 10 (1906)
- „Cztery pieśni z cyklu Orfan" - op. 12 na głos i fortepian (1906)
- „Sześć pieśni" - op. 14 na głos i fortepian (1906)
- „Sześć pieśni do słów Tadeusza Micińskiego" - op. 16 na głos i fortepian (1906)
- „Bolesław Śmiały" - op. 20, opera (1906-08)
- „Trzy pieśni" - op. 19 na głos i fortepian (1908)
- „Meduza" - op. 27, opera fantastyczna (1908-11)
- „Anhelli" - op. 22, poemat symfoniczny na orkiestrę (1909)
- „Trzy pieśni do słów Cypriana Kamila Norwida" - op. 23 na głos i fortepian (1909)
- „Balladyna" - op. 25, poemat na fortepian (1909)
- „Dwa nokturny" - op. 30 na skrzypce i fortepian (1909)
- „Rapsodia" - op. 33 na fortepian, skrzypce i wiolonczelę (1909-13)
- „Król Kofetua" - op. 24, poemat symfoniczny na orkiestrę (1910)
- „Mona Lisa Gioconda" - op. 29 [lub 31], preludium symfoniczne na orkiestrę (1911)
- „Kwintet fortepianowy c-moll" - op. 35 (1913-16)
- „Eros i Psyche" - op. 40, opera fantastyczna (1914-16)
- „Laguna" - op. 36 na fortepian (1915)
- „Tańce polskie" - op. 37 na fortepian (1915)
- „9 Esquisses" - op. 39 na fortepian (1915)
- „4 Intermezzi" - op. 42 na fortepian (1915-18)
- „Kwartet smyczkowy d-moll" - op. 49 (1915)
- „Koncert fortepianowy nr 1 g-moll" - op. 43 (1917-18)
- „Pan Twardowski" - op. 45, balet (1919-20)
- „Fantasiestücke" - op. 46 na fortepian (1919)
- „Casanova" - op. 47, opera (1921-22)
- „Italia" - op. 50 na fortepian (1923)
- „Trzy erotyki" - op. 51 na głos i fortepian (1923)
- „Trzy pieśni" - op. 48 na chór mieszany a cappella (1924)
- „Cztery utwory" - op. 52 na fortepian (1924)
- „Sześć utworów charakterystycznych" - op. 58 na fortepian (1924)
- „Beatrix Cenci" - op. 53, opera tragiczna (1925-26)
- „Diabelski młyn" - opera satyryczna (1928-30)
- „Suita taneczna w 4 częściach" - na orkiestrę (1931-32)
- „Lili chce śpiewać" - operetka (1932)
- „Słowik" - op. 55 na fortepian (ok. 1933)
- „Pani Walewska" - opera historyczna (1933-40)
- „Apollo i dziewczyna" - balet (1937)
- „Pietà (Na zgliszczach Warszawy" - fragment dramatyczny na orkiestrę (1940-43)
- „Koncert fortepianowy" - nr 2 (1941-42)
- „Dzwony" - poemat na głos i orkiestrę (1942-48)
- „Ballada" - op. 60 na głos i fortepian (1942)
- „Koncert skrzypcowy" - op. 70 [niedokończony] (1944)
- „Polonez uroczysty" - na orkiestrę (1945-46)
- „Warszawa wyzwolona"- poemat symfoniczny na orkiestrę (1950)



Józef Kański
Internetowy Słownik Biograficzny
13 października 2017