Marian Wyrzykowski (1904 - 1970)

Urodził się 15 lipca 1904 w Chomontowie k. Legionowa. Zmarł 23 kwietnia 1970 w Warszawie.

W 1907 rodzice Wyrzykowskiego przenieśli się do Powsina k. Warszawy; tam ukończył czteroklasową szkołę powszechną. W 1915 zaczął uczęszczać do Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego w Warszawie, jednak z powodu wysokich kosztów nauki po czterech klasach przeniósł się we wrześniu 1919 do Seminarium Nauczycielskiego w Ursynowie.

Ukończył je w 1923 i zaczął pracować jako nauczyciel szkoły powszechnej w Konstancinie, dojeżdżając równocześnie na wykłady Wolnej Wszechnicy przy Uniwersytecie Warszawskim. Zetknął się wtedy z Józefem Kotarbińskim i za jego namową podjął studia aktorskie na Oddziale Dramatycznym przy Konserwatorium Muzycznym w Warszawie. Na popisie adeptów szkoły w 1926 (pokazano fragmenty dramatów Stanisława Wyspiańskiego) zwrócił uwagę Tadeusza Boya-Żeleńskiego jako ten, "o którym zapewne niedługo posłyszymy na prawdziwej scenie". Zaangażowany w 1926 do Teatru Narodowego w Warszawie, pozostał tam przez trzy sezony, występując też na scenach Teatru Letniego i Nowego. Debiutował jako Kozak w "Śnie srebrnym Salomei" (16 września 1926); nastepnie grał takie role, jak: Sobolewski ("Dziady"), Kleofas ("Złota Czaszka"), Marek ("Adwokat i róże"). Jesienią 1929 z grupą Aleksandra Zelwerowicza wyjechał do Wilna. Po zagraniu Gustawa-Konrada w "Dziadach" (1929), zajął od razu znaczącą pozycję w młodym zespole i utrzymał ją do końca pobytu w Wilnie (1932).

W wileńskich Teatrach Miejskich zagrał ponad piętnaście ról, m.in. takie, jak: Wysocki ("Noc listopadowa"), Stach ("Krakowiacy i Górale"), tytułową w "Lelewelu", Czarowic ("Róża"), Kalaf ("Księżniczka Turandot"). Po powrocie do Warszawy rozpoczął tułaczkę po różnych scenach stolicy, bywał bez pracy. W drugiej połowie 1932 w Teatrze Artystów zagrał Bardosa w "Krakowiakach i Góralach" Jana Nepomucena Kamińskiego i ponownie rolę Kalafa. Od lutego do maja 1933 występował dorywczo w Teatrze Polskim. W sezonie 1933/34 grał w Teatrze Ateneum; tu w marcu 1934 reżyserował "Dwanaście krzeseł" wg inscenizacji Leona Schillera. W grudniu 1933 brał w Teatrze Wielkim udział w wykonaniu rapsodu "Emilia Plater". Na jubileuszu Karola Adwentowicza w Teatrze Wielkim (26 kwietnia 1934) grał rolę tytułową w przedstawieniu "Mazepy", przygotowanym dla Teatru Kameralnego. Pomogło mu to przełamać kryzys aktorski. Zaangażowany na sceny Towarzystwa Krzewienia Kultury Teatralnej, występował w 1934-39 stosunkowo często i z powodzeniem (ok. dwudziestu pięciu ról).

Po podziale zespołów, grał w 1936-38 w Teatrze Narodowym i Nowym, w sezonie 1938/39 w Teatrze Polskim. Szczególnie owocna okazała się dla Wyrzykowskiego praca pod kierownictwem Leona Schillera, rozpoczęta w Teatrze Ateneum. Grał w jego inscenizacjach w Teatrze Polskim: Demetriusza ("Sen nocy letniej"), Adolfa ("Dziady"), Edgara ("Król Lear"), tytułową rolę w "Kordianie"; w Teatrze Nowym: Edypa ("Maszyna piekielna") i Strażnika ("Judyta"), a w Teatrze Narodowym: Burgognina ("Fiesko"). W tym poetyckim repertuarze największy sukces osiągnął jako Kordian (1935). Kazimierz Wierzyński pisał: "Wyrzykowski był prawdziwym młodym, romantycznym Kordianem. Marzycielski i narcyzowy z początku, rozrastał się w szarpiącej burzy dramatu aż uciszył się skupioną, męską powagą. Przy skromnym zasobie jego gestu i głosowej intonacji, dał postać szczerą i gorącą, bez żadnych fałszów i przesady. Wiersz mówił bardzo dobrze".

Do ważnych ról tego okresu należał też Szczęsny ("Horsztyński", 1937). Ostatnim osiągnięciem przed wojną była rola Puszkina ("Maskarada" J. Iwaszkiewicza, Teatr Polski 1938), bardzo starannie opracowana tak pod względem zewnętrznej charakteryzacji, jak i interpretacji aktorskiej.

W 1933 rozpoczął studia na Wydziale Reżyserskim Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej. Występował jako aktor w warsztatach reżyserskich kolegów, grał m.in. Napoleona ("Mąż przeznaczenia", 1936), Orestesa ("Elektra" Hugo von Hofmannsthala, 1937); jego pracą dyplomową (pod kierunkiem Leona Schillera) był "Miguel Manara" w Teatrze Narodowym (30 maja 1937). W 1939 reżyserował w Teatrze Letnim "Świerszcza za kominem".

Brał udział w kampanii wrześniowej. Po powrocie z wojska, w 1939 zorganizował i krótko kierował spółdzielnią pracy w gmachu Teatru Polskiego, zlikwidowaną przez Niemców. Przejściowo pracował jako pomocnik buchaltera w prywatnej firmie drzewnej, od 1941 jako kelner w kawiarni "U Aktorek". Jednocześnie był czynny w konspiracyjnych wieczorach poetyckich i teatralnych, m.in. recytował wiersze Tadeusza Borowskiego, razem z Elżbietą Barszczewską przygotował wieczór Norwidowski (fragmenty "Kleopatry"), grał Czarowica w "Róży". Osiągnięciem stała się jego inscenizacja fragmentów "Irydiona" (1943). Wygłaszał prelekcje w tajnym teatrze szkolnym. W dniach powstania był wśród realizatorów "Kantaty na otwarcie Teatru Narodowego". W powstaniu warszawskim jako żołnierz (pseudonim Żuk) walczył w rejonie ulic Królewskiej i Marszałkowskiej, m.in. o gmach "Pasty". Przeszedł przez obóz w Pruszkowie, później zamieszkał w Leśnej Podkowie i podjął pracę barmana.

Od kwietnia 1945 zaangażował się do Teatru Wojska Polskiego w Łodzi, gdzie zagrał pierwszą swą rolę po wojnie - Dziennikarza ("Wesele"), a także Jana w "Fantazym". W listopadzie tego roku przeniósł się do Warszawy. Pomagał Juliuszowi Osterwie w reżyserii "Lilli Wenedy" (1946), która zainaugurowała powojenną działalność Teatru Polskiego. W teatrze tym był aktorem i reżyserem do końca życia, z wyjątkiem trzech sezonów przepracowanych w Teatrze Narodowym (1962-65). W 1945-69 zagrał ok. czterdziestu ról; do najważniejszych należały: tytułowa w "Hamlecie", nagrodzona na Festiwalu Szekspirowskim w 1947, Jan Kochanowski ("Droga do Czarnolasu", gościnnie w Teatrze Współczesnym, 1952), Ksiądz Piotr ("Dziady", 1955), Przełęcki ("Uciekła mi przepióreczka", gościnnie w Teatrze Ludowym, 1956), Doktor Rank ("Nora", 1958), Mąż ("Ich czworo", 1960), Pan Młody ("Wesele", 1961), Baron ("Na dnie", 1963), On ("On i ona", 1965), tytułowa w "Panu Jowialskim" (1967); ostatnią był Maniłow w "Martwych duszach" (1969).

W okresie tym reżyserował ponad dwadzieścia sztuk w różnych teatrach warszawskich i na prowincji (Olsztyn, Częstochowa, Zielona Góra, Sosnowiec, Rzeszów). Ważniejsze wśród nich to w Warszawie: "Wysoka ściana" (Teatr Kameralny, 1961) i "Most" (Teatr Narodowy, 1963). Zawsze jednak czuł się przede wszystkim aktorem.

Występował w słuchowiskach radiowych zarówno przed wojną (np. w "Gałązce oliwnej" wg "Dysku olimpijskiego" Jana Parandowskiego, "Wiesławie" Kazimierza Brodzińskiego), jak i po wojnie (rola tytułowa w "Ruy Blasie", 1955). Znakomity recytator, brał udział w wielu wieczorach poetyckich. Występował również w Teatrze TV (Antenor w "Odprawie posłów greckich", Dyrektor teatru w "Dwóch teatrach"). W filmach grał rzadko ("Znachor" - 1937, "Geniusz sceny" - 1939).

Pedagog z zamiłowania, od 1942 wykładał grę sceniczną w konspiracyjnym Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej, potem w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Łodzi (1946) i Warszawie (1947-69); pełnił również funkcję dziekana Wydziału Aktorskiego (1952-57). Przez wiele lat był działaczem ZASP-u: przewodniczącym wileńskiej filii (1929-32), członkiem Zarządu Głównego (1934-39), członkiem Głównej Komisji Weryfikacyjnej (1946-49), sekretarzem Komisji Organizującej Stowarzyszenie Polskich Artystów Teatru i Filmu (1950), wiceprzewodniczącym SPATiF-u (1950-56) i przewodniczącym SPATiF-ZASP-u (1957-59). Od 1969 był członkiem Kapituły Członków Zasłużonych tego stowarzyszenia.

Należał do znanych i cenionych aktorów, związanych głównie z Warszawą. Mocną pozycję wyrobił sobie rolami z repertuaru romantycznego i poetyckiego. Według Edward Csató "do owych ról bohaterów szczególnie predestynował go piękny głos, którym umie doskonale operować. Uwydatnia melodię wiersza, pieczołowicie konstruuje kadencje; nieokreśloną magmę uczuciową, którą czytelnik często odczuwa za potokami romantycznej elokwencji, porządkuje w sposób nie tyle intelektualny, ile muzyczny; zaznaczając sens, przede wszystkim jednak zwraca uwagę na architektonikę motywów lirycznych. Działa raczej nastrojem całości, niż odkrywaniem treści poszczególnych fragmentów. Dba przy tym o prostotę i dyskrecję, ma ruch oszczędnie skomponowany, strzeże się na ogół emfatycznego patosu".

Niski wzrost aktora rekompensowały szlachetne rysy twarzy. Role opracowywał starannie, oryginalnie, często świadomie odmiennie od znanych interpretacji. Stanisław Furmanik zauważył, że jego Przełęcki "był żywy, rozsiewający urok swej indywidualności i dzięki niej panujący nad otoczeniem, ale słusznie nie wpadał w ton czarującego lekkoducha (jak to uczynił Osterwa)"; grał bardziej gniewnie, ironicznie, z pasją. Jego Hamlet, wyrosły z doświadczenia wojny, był Hamletem walczącym, który miał wymierzać sprawiedliwość za zbrodnie i zło świata. To "Hamlet epoki gruzów, ale i zwycięstwa". Z biegiem lat coraz częściej grał w dramatach typu obyczajowego (Gabrieli Zapolskiej, Tadeusza Rittnera, Michała Bałuckiego, Jerzego Szaniawskiego), w których ukazał nowe możliwości swego talentu: bogactwo i celność środków artystycznych, umiejętność kreślenia postaci przez delikatne odmiany w geście, ruchu, sposobie mówienia. Zademonstrował humor, werwę i lekkość komediową w drobiazgu scennicznym "On i ona" - w każdej jednoaktówce był inny. Odkrywczo i brawurowo zagrał Pana Jowialskiego. Wbrew obiegowym etykietom, był aktorem wszechstronnym i współczesnym. Nie ulegał jednak nowinkarstwu, chętnie czerpał z bogactwa tradycji, doceniał wagę pięknego słowa i gestu.

Powszechnie ceniono go jako człowieka, kolegę, artystę.

Był synem Franciszka Wyrzykowskiego, cieśli i sezonowego robotnika rolnego, i Rozalii z Wesołowskich, mężem aktorek: najpierw Czesławy Szurszewskiej, następnie Elżbiety Barszczewskiej (ślub w 1946), ojcem aktora Juliusza Wyrzykowskiego.

Pochowany w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Odznaczenia i nagrody:
1947 - Festiwal Szekspirowski - nagroda Ministra Spraw Zagranicznych za rolę tytułową w przedstawieniu "Hamlet"
1952 - Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
1959 - Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
1963 - Order Sztandaru Pracy I klasy
1964 - Katowice - Festiwal Sztuk Rosyjskich i Radzieckich - nagroda za rolę Barona w "Na dnie" ze Starego Teatru w Krakowie
1967 - Zasłużony Działacz Kultury

Źródła: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego, PWN Warszawa, E-teatr, Wikipedia, FilmPolski.



Edyta Kosik
Dziennik Teatralny
15 lipca 2023