Rodzaje widowisk

Typy widowisk

I.Korzenie teatru kabuki tkwią w tańcu. Tak jak większość fabuł wystawianych na scenach, kabuki opierała się na znanych legendach i opowieściach, podobnie sceny taneczne inspirowane były tańcami ludowymi, tańcach rytualnymi, znanych z teatru Nō i jego wcześniejszych form(sarugaku i dengaku). Taniec dramatyczny jako siła ekspresji kabuki stanowi widowisko o baletowej genezie. Jednak jest ona całkowicie różna od tradycji euroamerykańskich. Balet Zachodu w dużym stopniu eksponuje odkrywanie ciała, japoński taniec kabuki starannie je zakrywa akcentując piękno pięknego ubioru, demonstrując kunszt powiewających, szerokich rękawów.


O ile klasyczny balet europejski można nazwać baletem przestrzeni, balet kabuki to balet czasu. Oszczędność przestrzeni łączy się tu z precyzyjnym rozmieszczeniem gestu w czasie: aktor kabuki jest ostrożny i niezwykle precyzyjny w ruchach. Pierwsze tańce prezentowane były publiczności już w drugiej połowie XVII wieku, a pierwszy bardziej fabularnie rozbudowany spektakl został pokazany w teatrze Nakamuraza w 1731 roku. Występował w nim Segawa Kikunojô I, największa ówcześnie gwiazda onna-gata w Edo.

Tańce w teatrze kabuki można podzielić w zależności od akompaniamentu. Podstawowym akompaniamentem muzycznym w kabuki jest geza ongaku(muzyka z geza), wykonywana przez niewidoczną orkiestrę hayashi, ukrytą w pomieszczeniu zwanym geza. Wykonuje ona podkład muzyczny dodający nastroju(pieśni nagauta), a także dźwięki naśladowcze: grzmoty, padający deszcz, biegnące konie.

Początkowo w teatrze kabuki stosowane były te same instrumenty co w teatrze No, czyli bębny, flety, z czasem doszły także gongi i nowość w XVII wieku – skamisen. Kiedy kabuki zaczęło adaptować sztuki z teatru lalkowego, do akompaniamentu doszły jeszcze śpiewna narracja wykonywana do muzyki shamisenu.

Sceny taneczne są również przykładem związku kabuki z rytuałem. Wiele z wystawianych tańców ma swoje początku w widowiskach pełniących taką funkcję, ale są one także obecnie wystawiane wyłącznie w konkretnych momentach roku obrzędowego.

II.Inny typ widowiska kabuki stanowi sztuka obyczajowa. Ich częstym tematem była miłość, zaś miejscem akcji dom publiczny. W nim bowiem jest możliwość ukazania uczucia wolnego od stereotypów konwencji dworskiej. Kobieta jest na ogół przedstawiana w kabuki w świetle pozytywnym - choruje, aby okazać głębię swej miłości, kochana urzeka pięknem i wdziękiem, odtrącona umiera. Mężczyźni kabuki typu obyczajowego grywają zaś często złodziejów, włóczęgów i zazdrośników. O nich mówią sztuki Mokuamiego, dramaturga końca epoki Tokugawa. Najlepsze z nich, Izayoii Seishin, Kochiyama, Shima, Chidori, Ikake Matsu, stanowią poniekąd japońską wersję brechtowskiego półświatka.

III. Kolejnym typem widowiskowym w kabuki są sztuki historyczne. Należą do nich sceny pięknych śmierci, pełne brutalnego piękna, wspaniałych choreografii walki Tachi-Mawari, bajecznej kolorystyki i efektów muzycznych. Najlepszy przykład stanowią tu sztuki Natsu Matsuri, Naniwa no Kagami, Benten Kozo.

Budynek i scena

W okresie Edo istniało wiele budynków kabuki rozsianych po całej Japonii. Pierwszy z nich, Minami-za powstał na początku XVII wieku w Kioto, w którym debiutowała Okuni z Izumo. Przedstawienia kabuki można wystawiać w różnych warunkach – na scenach profesjonalnych, wiejskich, na wozach yatai, ale pierwszą sceną było wyschnięte koryto rzeki Kamo w Kioto.

Japońscy mieszczanie udawali się do teatru kabuki zwykle na cały dzień, aby odpocząć od trosk codziennego życia. Mieszczanie zachowywali się w teatrze niezwykle swobodnie, jakby zapominali o surowym regulaminie bakufu nakazującym rozdział płci czy bezwzględne respektowanie podziału klasowego. W kabuki wszyscy stawali się równi, co stało się niepokojącym władzę wyrazem wolnego ducha narodu.

Sztuki kabuki grane są na specjalnej scenie. Jedna jej część, niby wąska kładka rzucona ku publiczności, służy często jako "droga" do sceny głównej. Tę ostatnią zasłania kurtyna (maku) w trzech kolorach: czarnym, ceglastym i zielonym. Każdy jej pas reprezentuje pewien styl zawarty w jednej z sylab Kabuki. Po raz pierwszy w dziejach teatru światowego autorzy ludowego widowiska japońskiego zastosowali obrotową scenę. Ich twórczy geniusz objawił się także w różnego typu innowacjach. Duchy i potwory wjeżdżają na scenę pomysłowymi „windami", echo symbolizuje góry- Nie wiadomo, co bardziej podziwiać, zmienną, „nowoczesną" scenografię, sugestywny makijaż, pomysłowe tricki techniczne czy skomplikowaną strukturę muzycznego tła.

Scena składa się z wielu elementów: jest wyposażona w zasłanianą kurtyną scenę właściwą(hira-butai - ma od około 13 do 30 metrów szerokości i od 8 do 27 metrów głębokości), scenę obrotową(pomysłodawcą był dramatopisarz Namiki Shozo I, a jego pomysł został pierwszy raz wykorzystany w 1758), różne zapadnie, wyciągi, specjalne pomieszczenia dla muzyków. Cechą charakterystyczną jest też odchodzący od sceny właściwej pomost hanamichi, na który aktorzy wychodzą z niewielkiego pomieszczenia toya.

Bardzo ważnym elementem scenicznym jest pomost hanamichi(to słowo jest tłumaczone jako droga kwiatów). Po hanamichi poruszają się aktorzy odtwarzający najważniejsze role w danej sztuce.

Ten pomost jest stałym i najbardziej charakterystycznym elementem sceny kabuki. Przylega z lewej strony do sceny właściwej i prowadzi do pomieszczenia toya.

Na hanamichi znajduje się punkt shichi-san – zainstalowana jest tutaj zapadnia suppon, która uważana jest za najważniejszą ze wszystkich zapadni, jako stały element sceny kabuki. W rejonie Edo zapadni używali odywórcy ról istot nadnaturalnych(duchów, zjaw) oraz zwierząt, które mają zdolności przemieniania się w człowieka.

Wszystkie przedstawienia kabuki odznaczają się wielkim rozmachem inscenizacyjnym. Zachwycają przepychem dekoracji(o-dogu), rekwizytów(ko-dogu), grą świateł i barw, dbałością o najdrobniejsze detale. Rozwój właściwej scenografii kabuki rozpoczął się około 1660 roku wraz z rozwojem dramatu, kiedy zrezygnowano z dotychczasowej ascetycznej umowności i zaczęto wprowadzać imitacje rzeczywistych przedmiotów czy budynków. W teatrze pojawił się nowy specjalista – scenograf, który cieszył się dużą, większą niż dramatopisarz niezależnością.

Rekwizyty, podobnie jak dekoracje, kostiumy czy peruki, są wykonywane oraz dobierane do każdej sztuki w porozumieniu z aktorem i scenografem. Jest w nich wielka rozmaitość - dzieli się je na małe przedmioty do trzymania lub noszenia przez aktora(mochimono) jak parasole, torby, miecze oraz duże przedmioty do stawiania(dedogu), które - jak meble – wprowadza się na scenę przed odsłonięciem kurtyny.

Kostiumy i charakteryzacja

O kostiumie kabuki zwykło się mówić, że jest dziełem sztuki lub ruchomym brokatowym obrazem(ugoku nishiki-e). Odgrywa on ważną rolę w narracji. Określa on charakter postaci - i tak na przykład czerwone kimono z długimi rękawami i peruka ozdobiona klamrą to atrybuty wielkiej pani, kapelusze, bębenki, miecze stanowią zaś rodzaj narracji. Wraz z rozwojem dramatu i emploi aktorskich stawał się coraz okazalszy.

Wiele strojów w teatrze kabuki to stylizowana wersja noszonych przez Japończyków w okresie Edo codziennych i odświętnych ubiorów, które zostały dostosowane do warunków scenicznych, rodzaju sztuki, roli, a także makijażu i peruk. Kostiumy kabuki są niezwykle zjawiskowe. Podkreślają one cechy typowe dla płci postaci, jej wieku, pozycji społecznej czy wykonywanego zajęcia. Wiele jest strojów niezwykle fantazyjnych, wykonanych z tkanin o niepospolitych wzorach, przemawiających symboliką kształtów i barw.

Kostiumy kabuki klasyfikuje się według różnych kryteriów, między innymi zgodnie z podziałem sztuk na: obyczajowe(sewa-mono), historyczne(jidai-mono) i taneczne(shosagoto).

W strukturze widowiska funkcjonuje zwyczaj szybkiego przebierania się na scenie. Symbolizuje on psychiczny przełom bohatera, a jednocześnie jest okazją ukazania doskonałości ubiorów, materiału, koloru i stylu.

Charakteryzacja w kabuki pełni funkcję analogiczną jak maska w Nō. Ma na celu kodyfikację i teatralizację fizjonomii. Ma charakter symboliczny, podkreślający typowość postaci. Istnieją rozmaite wzory charakteryzacji określane ogólnym słowem kesho. Charakteryzacja zależy od rodzaju roli i sztuki - może być realistyczna lub symboliczna, dyskretna lub ekspresyjna.

Podstawą makijażu realistycznego, stosowanego zwłaszcza w sztukach obyczajowych(sewa-mono), jest upudrowana na biało twarz, która w dawnej Japonii świadczyła o wysokiej randze społecznej. Biel podkreśla ponadto czystość i szlachetność krwi.

W kabuki aktorzy uczą się od dziecka sztuki charakteryzacji, wykonują ją samodzielnie. Najbardziej charakterystycznym rodzajem makijażu w teatrze kabuki jest kumadori, stosowany głównie w wypadku ról typu aragoto.

Muzyka

Muzyka Kabuki powstawała w ciągu trzech stuleci, a jej kompozytorzy byli w znacznej mierze anonimowi. Melodia w teatrze kabuki odznacza się złożonością, przez co nie poddaje się notacji. Podczas widowisk można usłyszeć dźwięki trójstrunowego ibanżo (samisen), a także instrumenty dęte i różnego typu bębny. Używając różnych pałeczek perkusista wyczarowuje górskie echo, krople deszczu, szum morza. Efekty te wzmacnia symbolika dekoracji i pieśni gór, morza, deszczu i śniegu. Odmienny rytm bębnów ogłasza nadejście duchów, podkreślając dyskretnie każdy ich ruch. Otwarcie, finał, nadejście szefa trupy, płatki śniegu — mają w konwencji kabuki stale przyporządkowane dźwięki (kołatki, dzwonki itp.). Znawca tego teatru z łatwością więc kojarzy je z zakodowanym w wyobraźni wydarzeniem lub krajobrazem.



Oliwia Bukat
Dziennik Teatralny Kraków
12 września 2020