Teatr i ikona

19 czerwca w Muzeum Śląskim w Katowicach wykładem poświęconym teatrowi Anatolija Wasiljewa, rozpoczęła się kolejna edycja Teatralium. Tegoroczny cykl spotkań, objęty hasłem "Pogranicza kultur", będzie oscylował wokół kwestii związanych z przenikaniem się różnych obszarów i wymiarów kultury oraz dialogu tradycji ze współczesnością, Wschodu z Zachodem, jakie dokonują się w teatrze.

Katarzyna Osińska w swoim wykładzie przybliża sylwetkę, dorobek artystyczny oraz filozofię sztuki wybitnego rosyjskiego twórcy teatralnego Anatolija Wasiljewa, a także wprowadza w obszar zagadnień tegorocznego Teatralium. Wpływy malarstwa ikon, duchowości prawosławnej, na sztukę teatralną XX wieku, ale również przenikanie się elementów kultury Wschodniej i Zachodniej Europy, rozpatrywane na przykładzie twórczości Wasiljewa stanowią istotę refleksji podjętej przez Katarzynę Osińską.

Wasiljew, założyciel Szkoły Sztuki Dramatycznej, jako uczeń Konstantego Stanisławskiego wprawdzie nie zrywa związku z artystycznymi korzeniami w sposób zupełny, jednak wyraźnie widoczne jest jego odejście od tradycji, przede wszystkim od założeń realizmu psychologicznego, a artystyczna droga rosyjskiego twórcy związana jest z ciągłym poszukiwaniem indywidualnego rozumienia teatru, gry aktorskiej czy własnych sposobów wyrażania. W swoim myśleniu o teatrze próbuje połączyć dwa, zupełnie różne względem siebie obszary: sztukę teatralną, a więc to, co materialne, a przed długi czas niemalże wyklęte przez kulturę prawosławną, z duchowością, z teologicznym wymiarem ikony.

Myśl Wasiljewa zdaje się być bliska filozofii platońskiej, w której centralną kwestią był ów dualizm rzeczywistości, zakładający istnienie świata materialnego, będącego jedynie cieniem świata idei, nikłym odbiciem prawdziwego bytu. Podobne jest teologiczne rozumienie ikony, której nazwa w języku greckim oznacza odbicie, przy czym jej materialny kształt, jest nie tyle obrazem czy wyobrażeniem, a jedynie granicą pomiędzy ziemską rzeczywistością, a sferą transcendencji. Być może jednak jej istotę najlepiej oddaje inne określenie, mówiące o tym, że ikona jest oknem, a więc czymś materialnym, a zarazem transparentnym, dzięki czemu odsyła do wartości nadprzyrodzonych, do numinosum. Zarówno myśl Platona, jak również teologiczne rozumienie ruskiej ikony, przenikają koncepcję sztuki teatralnej i gry aktorskiej wypracowane przez Anatolija Wasiljewa. Artysta, ale i aktor, traktowany był przez niego niczym pośrednik, pomiędzy dwoma światami bytów i wartości. Ich zadaniem jest zdejmowanie zasłon, kryjących odwieczny praobraz. Wasiljew dążył do tego, aby za sprawą środków wyrazu czy przede wszystkim gry aktora, tekst dramatyczny odsłonił, podobnie jak ikona, swój ukryty, sakralny wymiar.

Refleksja wokół twórczości Anatolija Wasiljewa, z jednej strony, niezwykle silnie zakorzenionej w kulturze Wschodniej, przede wszystkim prawosławnej, ale także japońskiej, z drugiej zaś, czerpiąca z dorobku zachodnioeuropejskiego, może stanowić doskonałą egzemplifikację podejmowanego przez tegoroczne Teatralium, niejednokrotnie trudnego i złożonego, problemu dialogu na pograniczach kultur.

Spotkaniom w ramach Teatralium towarzyszyć będzie wystawa ikon, zróżnicowana tematycznie: od obrazów Trójcy Świętej, Chrystusa Pantokratora, Matki Boskiej i scen biblijnych, po wizerunki staroruskich świętych i ikony kalendarzowe.

Adam Wierzchołek
Dziennik Teatralny Katowice
25 czerwca 2012