Tyran umiera ostatni

"Akimudy", napisana dwa lata temu powieść Wiktora Jerofiejewa o konflikcie Rosji z tajemniczym państwem umarłych, okazała się prorocza. Jej adaptacja teatralna w reżyserii Piotra Siekluckiego miała premierę na początku października, gdy nikt już nie miał złudzeń co do neoimperialnych ambicji Kremla. Spektakl uświadamia, że artysta może dostrzec więcej niż najlepsi analitycy polityczni.

Gasną światła. W tyle sceny, na wielkich, prostokątnych płatach blachy pojawia się twarz Putina. Wydaje się, że wiemy, czyj duch będzie unosił się nad spektaklem i kto zostanie postawiony w stan oskarżenia. Oblicze prezydenta Rosji płynnie zmienia się jednak w twarz aktora o podobnej powierzchowności, którego realna postać wychodzi przed publiczność. Okazuje się, że to sam ambasador tytułowych tajemniczych Akimudów. Wygłasza on monolog o irracjonalności Rosjan i ich odwiecznych imperialnych ambicjach. Zapowiada też rychły atak armii umarłych i jej brutalną rozprawę z mieszkańcami Moskwy. Następnie na scenę marszowym krokiem wkracza chór w sportowych strojach, by w długiej sekwencji symbolicznego pochodu pierwszomajowego szaleńczo wykrzyczeć rewolucyjną pieśń, w której domaga się powszechnego rozprzężenia obyczajów w Rosji i ogólnonarodowej libacji. Już na wstępie spektaklu obserwujemy zatem typowy dla rosyjskiej kultury nierozerwalny splot polityki, metafizyki i moralności.

Te dwie początkowe sceny niejako narzucają dualistyczną wizję całości spektaklu. Z jednej strony uświęcona jednostka o zamordystycznych zapędach, z drugiej - rozpasany tłum. Rygor dyktatora musi współistnieć ze słowiańskim żywiołem. W oparach wódki wszystkim miesza się w głowach, to samo dzieje się z odgrywanymi rolami społecznymi. Zarówno tyran, jak i tłum okazują się groteskowi i bezsilni. Wszyscy oni żyją w symbiozie - autokrata nie istnieje bez tłumu, a jego przedstawiciele nie mogą wybić się na niezależność. Wszyscy bez względu na miejsce w hierarchii społecznej mają ukryte instynkty i słabości, dla których próbują znaleźć ujście. Wszyscy są też uwięzieni w formie, ale nie każdy ma odwagę ją przełamać. W dalszej części spektaklu zobaczymy, że to właśnie na uniwersalnych gestach emancypacyjnych, a nie polityce sensu stricto, koncentrują się jego twórcy.

Postmorternizm

"Akimudy", najnowsza powieść Jerofiejewa, czołowego - obok Wiktora Pielewina i Władimira Sorokina - współczesnego postmodernisty rosyjskiego, jest jednak równie groteskowa i enigmatyczna, co rosyjska polityka w ostatnim czasie. Znakomicie oddaje meandry wschodniej duszy, ale z powodu swojej eklektycznej, fragmentarycznej i zawiłej narracji, która nie wie, co to realizm i linearność, wydaje się trudna do przełożenia na język innej sztuki. Fragmenty eseistyczne ścierają się tu z kliszami z horrorów, a teologiczne dysputy ze szczegółowymi opisami masturbacji i opowieściami o puszczaniu gazów. Powieść traktuje o ataku widmowego państewka na Rosję, ale ten fabularny zwornik jest tylko pretekstem do rozważań o jej przeszłości i współczesności. Eklektyczna forma dzieła okazuje się jednak wymarzona dla takiego reżysera, jakim jest Piotr Sieklucki. W swoich wcześniejszych spektaklach operował on poetyką zgrzytu i dysharmonii, mieszał sfery sacrum i profanum, epatował seksualnością i wulgarnością. Przykładem może być udana adaptacja "Lubiewa" Michała Witkowskiego (2011), gdzie dowiódł, że nie straszne mu ponowoczesne, fragmentaryczne narracje. W kontrowersyjnym "Gniewie dzieci" (2012), poruszającym problem pedofili wśród księży, pokazał też, że nie boi się podejmować trudnych, aktualnych tematów. Wybór powieści rosyjskiego pisarza nie dziwi tym bardziej, że Sieklucki znany jest ze swojej kulturowej rusofili, czego dowodem są jego sztuki na podstawie Czechowa ("Griga", 2006), Wieniedikta Jerofiejewa ("Moskwa-Pietuszki", 2011), autorska pt. "Wysocki. Powrót do ZSSR" (2014), czy wcześniejsza realizacja prozy Wiktora Jerofiejewa- "Encyklopedia duszy rosyjskiej" (2010).

W "Akimudach" reżyser porusza się zatem w możliwie najbliższej sobie estetyce. Jego fascynacja Wschodem i twórczością Jerofiejewa są widoczne na scenie i działają zdecydowanie na korzyść spektaklu. Co prawda wśród publiczności nie jest rozdawana wódka, jak to bywało we wcześniejszych "rosyjskich" sztukach Siekluckiego, ale i tak poczujemy się tu jak na zakrapianej uczcie u Moskali. Uruchomione zostaje wschodnie instrumentarium - są i rzewne pieśni, i szalone libacje, reżyser nie kreuje jednak obrazu rozpitych dzikusów, lecz z wyczuciem pokazuje charakterystyczne cechy rosyjskiej duszy, od których nie sposób uciec. Podkreśla i dowartościowuje autentyzm oraz bezpośredniość Rosjan i po raz kolejny składa hołd ich kulturze.

Spektakl jest wierny duchowi prozy Jerofiejewa, ale siłą rzeczy konieczne było dokonanie wielu skrótów w stosunku do ponad czterystustronicowego dzieła. Główna oś fabularna pozostała jednak zachowana. Rosja zostaje zaatakowana przez armię martwych, a rządy przejmuje Akimud, przywódca agresorów. Zaczyna się III wojna światowa, w której wszyscy żywi mają zostać wyeliminowani. Armia Nowej Rosji, wespół z Cerkwią prawosławną, zaprowadza terror i brutalnymi metodami chce narzucić wszystkim nową, totalitarną ideologię, która ma zostać rozszerzona na cały świat. Wskrzeszenie zmarłych oznacza również uwolnienie demonów przeszłości, na czele z samym Stalinem. Dotychczasowy przywódca Rosji, Główny, przedstawia wraz ze świtą plan obrony. Daje przy tym świadectwo hipokryzji rosyjskich decydentów, którzy mają świadomość, że "Zachód i tak nie uwierzy", więc bez skrupułów zamierza pokazowo zbombardować losowo wybrane miasto na obrzeżach dawnego Imperium.

Podobny mechanizm widać doskonale w obecnym konflikcie na Ukrainie, gdy działania prawdziwych i wyimaginowanych wrogów, którzy są przedstawiani jako nacjonaliści rzekomo zagrażający obywatelom rosyjskojęzycznym, stają się pretekstem do agresji na państwo ościenne. To jedno z niewielu, obok przywołania wątku katastrofy smoleńskiej, obecnego zresztą w powieści, odniesień do bieżącej polityki obecnych w spektaklu. W tle prowadzona jest groteskowa gra między agentami specjalnymi obu państw, działającą na rzecz Akimudów karlicą Klarą Karłowną oraz nie do końca zrównoważonym psychicznie Rosjaninem, Kurojedowem. Polityczną i wojenną zawieruchę kontrapunktuje, choć mimowolnie w niej uczestniczy, postać Wiktora, pisarza i głosu samego Jerofiejewa, który diagnozy dotyczące sytuacji ojczyzny przeplata obscenicznymi wyznaniami na temat swojego życia seksualnego.

Bóg a sprawa rosyjska

Twórcy spektaklu nie poprzestali na wycięciu wielu wątków, ale dokonali też sporych przesunięć i zmian. W warstwie fabularnej najbardziej znacząca jest częściowa zamiana ról Głównego i Akimuda. U Jerofiejewa ten pierwszy kreuje postać kojarzącą się z Putinem, cynicznego polityka pragnącego za wszelką cenę utrzymać władzę. Drugi zaś to zagadkowy, widmowy twór, wszechwładny i noszący cechy boskie, archetyp wszelkiej siły dążącej do panowania nad innymi. Pisarz ukazuje w ten sposób dwa oblicza polityki rosyjskiej, komplementarne względem siebie. Obaj antagoniści, mimo że w planie fabularnym toczą między sobą pozorną wojnę, stanowią w metaforyczny sposób jedność i uosabiają mieszankę pragmatycznej władzy z jej sakralnym, a przy tym nieludzkim charakterem. We Freudowskim ujęciu Główny jawi się jako jaźń, to, co widoczne i doraźne, a Akimud reprezentuje mroczną głębię, pełną demonów przeszłości i morderczych instynktów. U Siekluckiego w rolę przywódcy umarłych wciela się Sławomir Sulej, aktor przypominający nieco prezydenta Rosji. Skojarzenie z Putinem właśnie tej postaci, tak wielowymiarowej u Jerofiejewa, nadaje jej może zbyt dosłowny charakter i odbiera aurę boskości. Umniejszono również znaczenie Głównego, któremu przypada rola bezwolnej i groteskowej marionetki.

Uproszczenie sylwetek obu bohaterów zatarło nieco symbolizowaną przez nich dwoistość. Ucierpiały też na tym wątki metafizyczne. W spektaklu religijność sprowadza się do rytuałów, zakazów oraz sojuszu tronu i ołtarza. Cerkiew prawosławną reprezentuje mroczny i złowrogi Patriarcha o kamiennej twarzy, który swoją postawą legitymizuje radykalizm rządzących i dopomaga im w agresywnej polityce. Trochę szkoda, że problematyka religijna została tu ograniczona jedynie do antyklerykalizmu. To pewna niekonsekwencja w adaptacji, biorąc pod uwagę, że jej twórcy starają się odejść od publicystyki na rzecz uniwersaliów. Brakuje tak charakterystycznych dla rosyjskiej kultury sporów o istnienie Boga, obecnych w literackim pierwowzorze. Brakuje także prób dotknięcia metafizyki, a przecież rzecz traktuje o wskrzeszeniu zmarłych i nadejściu anty-Zbawiciela. Profanum zdecydowanie góruje tu nad sacrum, ale być może reżyser chce pokazać, że w naszej odczarowanej rzeczywistości inaczej być nie może.

Przewaga profanum wynika też z przyjętej przez reżysera strategii twórczej. Dominantą jest tu farsowość, niektóre sceny kojarzą się wręcz z wodewilem. W przypadku "Akimudów" nie jest to jednak zarzutem, bo w tym groteskowym szaleństwie bohaterów, szczególnie tych reprezentujących zwykłych obywateli Rosji, jest metoda. Ich przejaskrawione i infantylne zachowania to próba ucieczki od opresji. Nie dość, że muszą zmagać się z osaczającą i zamordystyczną władzą, to jeszcze inwazja Akimudów przypomina im o zadawnionych, bolesnych, wciąż niegojących się ranach, o widmach unoszących się nad rosyjskim życiem publicznym. Stoją w obliczu katastrofy, całkowitego poddaństwa tyranowi i upiorom z przeszłości, ale nic sobie z tego nie robią, bo też niewiele, poza negacją, zrobić mogą. Chcą doznawać życia i mówić o najbardziej intymnych kwestiach. Można uznać to za nihilizm, można też widzieć w tym naturalną reakcją obronną i próbę ocalenia własnego "ja" oraz znalezienia dla siebie azylu.

Seksualne danse macabre

Zmęczone polityką i historią społeczeństwo musi odreagowywać w radykalny sposób. Wiktor spotyka swoją ożywioną dawną kochankę i mimo pewnych obaw pije z nią wódkę i kopuluje. Jego żona, Ptaszyna, brawurowo odegrana przez Delfinę Wilkońską, opowiada szczegółowo o swoich pierwszych doznaniach seksualnych i mrocznej przeszłości kobiety lekkich obyczajów. Agenci specjalni, Karłowna i Kurojedow, próbują wypełniać swoje obowiązki, ale zamiast rozmawiać o sprawach państwowych, wdają się w perwersyjny romans. O seksualności mówi się tu dużo i bez pruderii, różne formy przekroczeń mają pomóc zapomnieć o wszystkich nierozwiązywalnych ideowych sporach i narodowych problemach. Pobrzmiewa w tym duch Pasoliniego i de Sade'a.

W spektaklu silnie zaznacza się brak protagonisty, co wydaje się zabiegiem celowym i tłumaczy częściowo uproszczenie i umniejszenie przez twórców ról Akimuda i Głównego. Co najmniej kilka postaci - dwaj wymienieni antagoniści (którzy paradoksalnie się uzupełniają), a także Wiktor i Stalin - aspiruje do tej roli, ale żadna z nich ostatecznie jej nie podejmuje. Być może to dowód na to, że przyjmowane role społeczne są umowne i niepewne, a każda z nich jest tylko nałożeniem maski. Nawet największy tyran w końcu przemija, a po odarciu z nimbu władcy absolutnego okazuje się budzącym litość megalomanem. Widać to w przypadku postaci Głównego, który na rauszu, z zaciśniętymi zębami próbuje ratować resztki swojej władzy. Akimud, choć chce sprawiać wrażenie potężnego i wszechmocnego przywódcy zmarłych, nie jest w stanie działać samodzielnie - musi uciekać się do intryg, manipulacji i nietypowych sojuszy. Również stojący nieco na uboczu akcji przedstawienia Stalin jawi się tu jako poczciwy, pozbawiony złudzeń staruszek. Na pierwszy plan wybija się Wiktor, ale nie ma on żadnego wpływu na przebieg wydarzeń, może je jedynie komentować, poza tym musi zmagać się z własnymi demonami. Reżyserowi udało się w ten sposób pokazać to, że cały świat zarówno pragmatyki, jak i idei - polityka, historiozofia, filozofia, religia - jest ułudą i ostatecznie sprowadza się do farsy i teatru cieni, co wybrzmiewa, choć nie tak mocno, również z prozy Jerofiejewa.

"Akimudy" Piotra Siekluckiego są spektaklem odważnym i bezkompromisowym. Przypadną do gustu widzowi otwartemu na transgresję, odbiorcy, który doceni dokonywaną na scenie wiwisekcję mrocznej i wstydliwej strony człowieka. Człowieka uwikłanego w mechanizmy władzy, zarówno czynnie, jak i biernie, a także nurzanego w odmętach trudnej historii. To sprawnie poprowadzone widowisko, które łączy nawiązania do współczesności z uniwersalną problematyką egzystencjalną. Mamy tu dobrą grę aktorską, wspomaganą pracą choreografa Jarka Widucha. Mamy też wysmakowaną scenografię Łukasza Błażejewskiego - minimalistyczną, a zarazem pełną cytatów historycznych i kulturowych, takich jak nawiązujące do nazistowskiej symboliki sztandary Akimudów czy też cyrkowy stół, przy którym prowadzone są narady wojenne. Zasmucać może fakt, że w samej Rosji spektakl nie miałby raczej szans na realizację. Nie dość, że ma antyputinowską wymowę, to z powodu uwypuklenia wątków homoseksualnych, łamałby uchwalone w Rosji rok temu prawo zabraniające "homoseksualnej propagandy". Sieklucki w swojej sztuce chce pokazać, że w opowieści o wielkiej historii powinno być miejsce dla jednostki wraz z całym bagażem jej doświadczeń i urazów. Stara się unikać politykowania, ale w przypadku tematyki rosyjskiej polityka wdziera się zewsząd i nieustannie daje o sobie znać.

Karol Owczarek
Kultura Liberalna
22 października 2014