Wszyscy jesteśmy wariatami

Ponad trzydzieści lat temu, w roku 1986 po raz pierwszy na scenie STU została wystawiona przez Krzysztofa Jasińskiego sztuka „Wariat i zakonnica". Zaczynam od tego nie bez powodu. Po pierwsze, sztuka jest moją rówieśnicą, a po drugie fenomenalny jest fakt, że jej popularność przez 30 lat nie osłabła, wciąż gromadzi pełne widownie i choć oglądana z innej perspektywy, gdyż przez ten czas wiele się na świecie zmieniło wciąż jest aktualna. Obsada aktorska również dokonała zmiany warty i zapewne także dlatego ząb czasu spektaklu nie nadgryzł, niezaprzeczalny pozostaje fakt, że jest on i świetnym przedstawieniem, i wielkim sukcesem Krzysztofa Jasińskiego.

Wiele już napisano tekstów i recenzji, dlatego raczej trudno napisać coś odkrywczego, a powielanie stwierdzeń uważam za zbędne. Dla mnie, przedstawicielki zasiadającego na widowni młodego pokolenia „Wariat i zakonnica" raczej nie jest opowieścią mocno kontrowersyjną, nie jest dokuczliwie drażniąca, a koncepcje psychologiczne i nauki freudowskie już dawno nie mają dla nas charakteru wielkiego filozoficznego odkrycia, choć pewnie jakieś prawdy w jego tezach my także odkrywamy. Chyba także sam Witkacy nie szokuje i nie zniesmacza, a jego artystyczne środki choć i dla nas chadzają krętymi drogami, na pewno są już jaśniejsze, bardziej wytłumaczalne, nie okryte tak gęstą mgłą tajemnicy. W latach dwudziestych dwudziestego wieku (prapremiera odbyła się 24 kwietnia 1924 w Teatrze Miejskim w Toruniu) „Wariat i zakonnica" musiała budzić niemałe kontrowersje. Sama fabuła umieszczenia psychicznie chorego artysty i „osoby duchownej" w jednej celi, kopulacja (o ile doszło do tej sceny) owej osobliwej pary w izolatce i w ogóle, zajmowanie się w teatrze problemem choroby psychicznej i do tego umiejscowienie akcji w „szpitalu dla wariatów", było już kwestią niezwykle kontrowersyjną i szokującą. Dlatego sądzę też, że znacznie dogłębniej poruszało widza niż porusza obecnie, Zapewne spektakl spełniał założenia Witkacego – bo miał właśnie dogłębnie poruszać, szokować, wytrącać z równowagi, zabierać widza do odrębnego metafizycznego świata.

W krakowskiej interpretacji dostrzec jednak można założenia Czystej Formy, której jak wiemy Witkacy był twórcą, choć niektórzy krytycy powiadają, że sam sobie przeczył, gdyż jego teoria rozmijała się często z praktyką. Linearność i logiczna fabuła, zdarzenia wynikające na zasadzie przyczyna-skutek burzą już pierwsze założenie o braku większego powiązania logicznego czy oderwania od realizmu, bo w zasadzie cała druga część spektaklu ulepiona jest głównie z fantastyki i nierealności. Oto najpierw Walpurg (Dariusz Starczewski) wiesza się na lampie, jego ciało przykryte prześcieradłem leży na szpitalnym łóżku, a jednak za chwilę wchodzi na scenę elegancko ubrany aby zabrać ukochaną na miasto, a spod prześcieradła wyskakuje zupełnie inny bohater. Świetnie zaprojektowany finał i trzeba przyznać, że zimna szpitalna scenografia należycie podkreśla charakter sztuki, w której także światło w wielu scenach odegrało rolę nieomal kluczową.

Istotna jest refleksja: czy to Mieczysław Walpurg pod wpływem traumatycznych przeżyć stał się chory psychicznie, czy to społeczeństwo jest chore, czy przypadkiem większym wariatem nie jest doktor Grün opętany psychoanalizą, pozwalający wariatowi na wszelkie odruchy, które podpowiada mu psychika, aby wyleczyć głęboko ukryte kompleksy. Za swą brawurę traci życie, ale... przynajmniej w poczuciu, że jego teoria jest prawdziwa i działa. Każdy z nas zapewne nosi w sobie odrobinę wariata, choć sam uważa się za osobę kompletnie normalną. Ale czym tak naprawdę jest normalność? Witkacy demaskuje tę pewność i przekonanie o własnej poczytalności i normalności w osobie siostry Barbary. Barbara, w efekcie wydarzeń, których nie potrafi ogarnąć, traci zmysły i wpada w wir szaleństwa.

I Witkacy, i Jasiński dotykają w swoim dziele jeszcze jednego problemu. Przyjęło się postrzegać ludzi psychicznie chorych, a tym bardziej przebywających w zakładach zamkniętych za osoby niebezpieczne i dla naszego "bezpieczeństwa" raczej nic więcej się o nich nie mówi.

Tymczasem oni sami stają się wobec otoczenia całkowicie bezbronni, nie mają możliwości konfrontowania się ze światem i zapewne bywają używani, jako media, do przeprowadzania szeregu badań, doświadczeń w procesach eksperymentów medycznych. Tylko czy my, na pewno wiemy czym jest choroba psychiczna? Czy nie jest to tylko medyczny lub socjologiczny konstrukt? Czy fakt, że my, którzy jesteśmy po tej stronie człowieczeństwa, na pewno jesteśmy po tej stronie, o której myślimy, że jest właściwa?

Witkacy, ten wielki Witkacy, który – jak twierdzi najważniejszy polski witkacolog profesor Janusz Degler – był bez wątpienia najwszechstronniejszym polskim artystą o szerokim spektrum zainteresowań daleko wykraczającym swoim pojmowaniem świata nie tylko sobie współczesnych nie podważa nam naszych wygodnych teorii?

Zdaje się, że zakończenie „Wariata i zakonnicy" jakie serwują nam autor i reżyser na to właśnie wskazuje, bowiem nagle role się odwracają i to nasz wariat przejmuje kontrolę nad umysłami lekarzy, a nawet zabija jednego z nich. Pytanie, czy przez swą niepoczytalność i chorobę lekką ręką dopuszcza się morderstwa, czy jest to działanie jak najbardziej świadome i planowane? Czy to aby na pewno Walpurg jest wariatem?

Pod koniec wszystko się miesza, zmienia, wykrzywia... widzimy, że jeden człowiek żongluje kilkoma twarzami – poczytny twórca i amant nagle staje się wariatem, młodziutka siostra zakonna przeobraża się w ociekającą seksem kocicę. Wystarczy tylko bliżej poznać kilka zdarzeń z życia postaci, żeby zobaczyć jak niebezpiecznie balansujemy nad przepaścią, jak łatwo można spaść, jak trudno wrócić do „normalności" bądź też normalności.

Drugi akt jest po części barwną groteską, a cała sztuka bawi widzów o wiele bardziej niż zatrważa czy zasmuca, ale pozostawia na szczęście kilka istotnych egzystencjalnych pytań, parę refleksji i chyba właśnie to, poza świetnie skrojonym przedstawieniem oczywiście, stanowi o jej sile i niegasnącej popularności.

Monika Sobieraj
Dziennik Teatralny Kraków
9 grudnia 2017