Zbigniew Raszewski - historyk teatru

Ur. się 5 IV 1925 w Poznaniu (ojciec Jan, zawodowy oficer Wojska Polskiego zamordowany został w 1940 w Charkowie, matka Waleria z d. Łazarewicz); prof. zwyczajny i długoletni wiceprzewodniczący Rady Naukowej Instytutu Sztuki PAN, redaktor naczelny 'Pamiętnika Teatralnego', profesor PWST w Warszawie. Był jednym z największych uczonych w najnowszej historii kultury polskiej. Napisał książki, które można nazwać kamieniami milowymi w dziejach wiedzy o teatrze, nauki, którą stworzył.

Całe dzieciństwo i młodość związany z Pomorzem i Wielkopolską, co - jak niektórzy twierdzą - wpłynęło na kształtowanie się pewnych cech osobowości twórczej i naukowej i znalazło swój wyraz np. w jednej z pierwszych prac 'Z tradycji teatralnych Pomorza, Wielkopolski i Śląska' (Ossolineum, Wrocław 1955). Lata 30. i okres okupacji spędził w Bydgoszczy. Tu uczęszczał do gimnazjum i Liceum im. Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, a także do Miejskiego Konserwatorium Muzycznego. W czasie wojny pracował jako robotnik na utrzymanie rodziny. Od IV 1940 do II 1941 był więziony przez gestapo za próbę organizowania harcerstwa. Po uwolnieniu pracował w firmie 'Lukullus', zakładzie rzemieślniczym, w którym nauczył się stolarstwa. W tym czasie należał do tajnej, samokształceniowej Grupy Ideowo Mglistej. Szczególnie aktywnie brał udział w działalności teatralnej tej Grupy, przygotowując jako autor i współautor ok. 10 przedstawień. Od V 1943 był żołnierzem AK w konspiracyjnym garnizonie Bydgoszcz (od III 1944 był szefem łączności). Nosił pseudonimy Jerzy i Alojzy. W 1945 zdał maturę w Miejskim Liceum im. Kopernika. W tym samym roku podjął studia polonistyczne na Uniwersytecie Poznańskim, a 1947 zdał do klasy fortepianu średniej szkoły muzycznej. Naukę muzyki kontynuował przez dwa lata. Tytuł magistra otrzymał w 1949, a w 1951 doktoryzował się z tematu 'Twórczość dramatyczna Gabrieli Zapolskiej' (w tym samym roku w 'Pamiętniku Literackim' /z. 1/ ogłosił swoją pierwszą większa rozprawę naukową pod tytułem 'Niedrukowana spuścizna Gabrieli Zapolskiej') . Do 1952 pracował w Seminarium Historii Literatury Polskiej UP (późniejszej Katedrze Historii Literatury Polskiej) jako asystent profesora Zygmunta Szweykowskiego, który był dla niego ważnym naukowym i życiowym autorytetem. Usunięty z uniwersytetu jako 'podżegacz katolicki' (za działalność w ruchu Caritas Academica, organizacji samopomocy studenckiej), został przyjęty w 1953 do tworzonej właśnie przez Leona Schillera Sekcji Teatru Państwowego Instytutu Sztuki w Warszawie (wcielonego w 1959 do Polskiej Akademii Nauk). Z tą instytucją był związany najpierw jako adiunkt, a później jako docent (1954), profesor nadzwyczajny (1972) i profesor zwyczajny (1981), do końca życia. Od początku też zaczął pracować w redakcji 'Pamiętnika Teatralnego', stając się zrazu nieformalnie, a później formalnie jego redaktorem naczelnym. Zredagował 36 roczników tego pisma (od 1957 r. wraz z Bohdanem Korzeniewskim jako współredaktorem), nadając mu rangę jednego z najciekawszych pism tego typu w Europie. Zamawiał teksty, podsuwał tematy, niezwykle starannie dobierał współpracowników i autorów. Pod jego kierownictwem 'Pamiętnik' pełnił funkcję żywego ośrodka badawczego, stanowił forum wymiany myśli historycznoteatralnej, był miejscem publikacji ważnych odkryć w dziedzinie teatru. Celem zaś nadrzędnym redaktora było gromadzenie i porządkowanie wiedzy o teatrze w Polsce. Bibliografia zawartości 'Pamiętnika Teatralnego' (IS PAN, Warszawa 1976, 1983, 1998) odnotowuje długą listę prac podpisanych jego nazwiskiem. (Pełna bibliografia prac, które ukazały się do 1989 roku znajduje się książce 'O teatrze i dramacie', Ossolineum, Wrocław 1989; a obejmująca także pozostałe lata w słowniku biobibliograficznym 'Współcześni polscy pisarze i badacze literatury', WSiP, Warszawa 2001, t.7.) W Instytucie Sztuki PAN pełnił także funkcje: kierownika Pracowni Historii Teatru i Dramatu (1954-1955), członka Rady Naukowej (1959-85, w 1972-77 był zastępcą przewodniczącego Rady), członka Komitetu Nauk o Literaturze PAN, członka Komitetu Nauk o Sztuce PAN (1963-1992, w latach 1975-80 był zastępcą przewodniczącego Komitetu). Poza tym był członkiem Komisji Zamkowej przy Instytucie Historii PAN (1971) i Komisji Nauk przy Obywatelskim Komitecie Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie. W 1965 jako członek Komisji Artystycznej Teatru Narodowego współtworzył jego 'Deklarację programową'. Zakres zainteresowań Zbigniewa Raszewskiego był ogromny. Badał dzieje teatru polskiego od średniowiecza ('Staroświecczyzna i postęp czasu', PIW, Warszawa 1963) do współczesności ('Dejmek', 'Pamiętnik Teatralny' 1981, z. 3/4), od historii i teorii dramatu ('Partytura teatralna', 'Pamiętnik Teatralny' 1958, z.3/4) do teorii widowiska ('Teatr w świecie widowisk. Dziewięćdziesiąt jeden listów o naturze teatru', Krąg, Warszawa 1991), od architektury sceny do sztuki aktorskiej (Zapolska) czy reżyserii. Pisał monografie i syntezy, szkice i przyczynki, recenzje i noty. Tworzył dzieła z zakresu teorii teatru i rozważania nad metodologią badań teatrologicznych ( 'Trudny rebus', PIW, Warszawa 1990) Interesował go teatr w jego różnorodności form, w powiązaniu z historia narodu, polityką, obyczajowością, filozofią, wierzeniami religijnymi i innymi sztukami. Efektem jego wieloletnich badań i dociekań były dwie fundamentalne prace, które ugruntowały pozycje wiedzy o teatrze jako odrębnej dziedziny nauki. Pierwsza to dwutomowa biografia ojca polskiej sceny narodowej Wojciecha Bogusławskiego ('Bogusławski', PIW, Warszawa 1972 i 1982) ukazana na rozległym tle wydarzeń obyczajowych i społecznych czasów Stanisława Augusta i doby napoleońskiej, w której z ogromną dbałością o szczegóły zostało zrekonstruowane złożone życie bohatera - pisarza, aktora, dyrektora teatru - i omówione jego dzieło - utwory dramatyczne, przekłady, adaptacje a także działalność pedagogiczna i polityczne uwikłania. Bardzo wysoko oceniona, również za walory literackie, książka przyniosła autorowi nagrodę polskiego PEN Clubu im. Mieczysława Bohdana Lepeckiego (1973). Natomiast wydana w 1977 także przez PIW 'Krótka historia teatru polskiego' (wznawiana potem w latach 1978 i 1990) to pierwsze całościowe, fundamentalne ujęcie dziejów naszej sceny od jej prapoczątków do 1939. Ten podstawowy podręcznik do historii teatru w Polsce, jest precyzyjnie uporządkowanym, syntetycznym i zajmującym wykładem, przeznaczonym zarówno dla profesjonalistów, jak i dla miłośników teatru. Za tę książkę Zbigniew Raszewski otrzymał w 1973 nagrodę 'Miesięcznika Literackiego'. Oprócz prowadzenia badań własnych Zbigniew Raszewski inicjował i inspirował dzieła zbiorowe. W latach 1954-62, wspólnie z Eugeniuszem Szwankowskim zredagował 6 tomów 'Materiałów do Historii Teatru Polskiego'. Od 1968 do 1984 roku przewodniczył pracom redakcyjnym 'Słownika biograficznego teatru polskiego', którego pierwszy tom (obejmujący biogramy od 1765 do 1965 r.) z wieloma napisanymi przez Raszewskiego notami ukazał się w 1973 (PWN, Warszawa), a kolejny (za lata 1900-1980) w 1994. Przez kilka lat kierował działem teatralnym 'Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN' . Napisał i opracował również wiele haseł dla zagranicznych słowników i encyklopedii, najwięcej dla włoskiej 'Enciclopedia dello spettacolo'. Był znakomitym edytorem. Wydał 'Dramaty' Tadeusza Rittnera (PIW, Warszawa 1966), 'Sto przedstawień w opisach polskich autorów' (Wiedza o Kulturze, Wrocław 1993, przygotowane do druku w 1978, ale zatrzymane przez cenzurę z powodu recenzji Jana Kotta), przyczynił się do wydania 'Teatru Ogromnego', zbioru prac Leona Schillera (Czytelnik, Warszawa 1961). Działalność badawczą i edytorska łączył Zbigniew Raszewski z pracą pedagogiczną, którą bardzo lubił. W latach 1957-58 prowadził prywatne seminarium doktoranckie, a w latach 1971-73 i 1977-90 wykładał najpierw w Studium Teatralno-Literackim, a później na Wydziale Wiedzy o Teatrze PWST w Warszawie. Jako wykładowca, promotor i recenzent współpracował ponadto z Uniwersytetem Jagiellońskim w Krakowie, Katolickim Uniwersytetem Lubelskim, Uniwersytetem Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu, a także z uniwersytetami w Gdańsku, Łodzi, Warszawie, Wrocławiu i Katowicach. Był również współpracownikiem Instytutu Badań Literackich oraz Instytutu Słowianoznawstwa w Warszawie. Pod jego kierunkiem 32 osoby uzyskały magisterium, a 16 stopień doktora nauk humanistycznych. Był uczonym, w podstawowym znaczeniu tego słowa. Interesował go nie tylko teatr, ale świat w ogóle, rzeczy poważne i z pozoru błahe, ale nadające tym poważnym 'smaku' i 'barwy' - jak tłumaczył to swoim studentom. Liczne dygresje, które czynił w czasie wykładów i w swoich książkach pokazują jak głęboko i z jakim rozmachem tego smaku szukał. W 'Pamiętniku gapia' (Pomorze, Bydgoszcz 1994), opowieści o Bydgoszczy lat 30., oprócz nostalgicznego i frapującego opisu codziennego życia i rzetelnego świadectwa historycznych wydarzeń znajduje się między innymi fachowa typologia orkiestr dętych i historia zwyczajów związanych z płaceniem napiwków. Znał się na maszynach do pisania, westernach, przedwojennych szlagierach estradowych, nie mówiąc o uzbrojeniu i wojskowości w ogóle. Interesowały go dzieje 'Ani z Zielonego Wzgórza' i losy bohaterów 'Jeżycjady' Małgorzaty Musierowicz. W tomie 'Listów do Małgorzaty Musierowicz' (Znak, Kraków 1994 wyd. 1, Akapit Press, Łódź 1999, wyd. 2), pisanych w ciągu dwóch ostatnich lat przed śmiercią, z 'radosną rzeczowością' i znajomością tematu dokonywał analizy fenomenu, literackiego i socjologicznego, jakim jest twórczość tej pisarki, dyskutował z nią o muzyce i teatrze. Lubił wracać do Buddenbrooków Tomasza Manna, a za największą powieść współczesną uważał 'Zasypie wszystko, zawieje' Włodzimierza Odojewskiego.. Nie bał się przyznać publicznie, że jedną z jego ulubionych lektur była bajka Marii Konopnickiej 'O krasnoludkach i sierotce Marysi'. Kilkadziesiąt lat prowadził dziennik, który staroświecko nazwał 'Raptularzem'. Łączył w nim zapiski pamiętnikarskie z rozprawkami naukowymi, wycinkami z gazet, cytatami, zapisami rozmów przechodniów ( 'Raptularz 1965-1967', Znak, Kraków 1996; 'Raptularz 1967/1968', Oficyna Wydawnicza 'Interim', Warszawa 1993; 'Raptularz 1968/1969', Znak, Kraków 1997). Powstało w ten sposób niezwykłe świadectwo czasów, w których żył i wydarzeń, w których uczestniczył. Już po śmierci Zbigniewa Raszewskiego ukazały się jego kolejne prace starannie przygotowane do druku przez najbliższych współpracowników (głównie Jerzego Timoszewicza) lub rodzinę (żonę Annę i córkę Magdalenę): kilkanaście szkiców o teatrze 'Weryfikacja czarodzieja' (Wiedza o Kulturze, Wrocław 1998), 'Bilet do teatru' (WL, Kraków 1998, zbiór gawęd historycznych, drukowanych pierwotnie na łamach 'Gońca Teatralnego', z których każda ma oddzielny motyw przewodni - dzieje biletów do teatru, bufetów, programów teatralnych, gaży aktorskich, rekwizytów, część tylko zamierzonej całości 'Życie teatru dawniej i dziś'), monografia 'Teatr na placu Krasińskich' (Krąg, IS PAN, Warszawa 1995) i 'Mój świat' (PIW, Warszawa 1997). Był członkiem wielu organizacji i towarzystw naukowych, m.in. Société d'Histoire du Théâtre w Paryżu (od 1954), Fédération Internationale des Recherches Théâtrales (od 1955), Towarzystwa Przyjaciół Książki. (od 1963), polskiego PEN-Clubu (od 1977), Rady Artystycznej Związku Artystów Scen Polskich (w latach 1981-82), ekspertem Komitetu Porozumiewawczego Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych (1980), Rady Redakcyjnej Rocznika Warszawy (od 1984), Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (od 1990 ) i Towarzystwa Przyjaciół Nauk KUL, członkiem, założycielem i honorowym prezesem Polskiego Towarzystwa Historyków Teatru. W 1958, za prace badawcze w dziedzinie teatru, otrzymał Nagrodę im. Leona Schillera, w 1975 Nagrodę Fundacji im. Jurzykowskiego w Nowym Jorku , w 1981 Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki za osiągnięcia w dziedzinie dydaktyczno-wychowawczej. W 1991 Nagrodą ITI (Międzynarodowego Instytutu Teatralnego) dla 'teatralnej książki roku' uhonorowano Trudny rebus, a Nagrodą Klubu Księgarza Teatr w świecie widowisk. Zbigniew Raszewski odznaczony był również Brązowym Krzyżem Zasługi z Mieczami (1944), Złotym Krzyżem Zasługi (1955), Krzyżem Kawalerskim OOP (1964) i Krzyżem AK (Londyn 1987). 'Zbigniew Raszewski położył dla polskiej nauki o teatrze zasługi zupełnie wyjątkowe. Ugruntował mianowicie w Polsce historię teatru jako naukę w całym tego słowa znaczeniu, czyli jako samodzielną, świadomą swych zadań i swoich odrębności badawczych dyscyplinę naukową.' - napisał po śmierci swojego wieloletniego współpracownika prof. Bohdan Korzeniewski. Żonaty z Anną Micewicz. Miał troje dzieci. Zmarł 7 VIII 1992 r. w Warszawie.

Dorota Buchwald
Instytut Teatralny
30 listopada 2006