Urodził się 18 sierpnia 1933 w Paryżu.
Polski reżyser, aktor, scenarzysta i producent filmowy nagrodzony Oscarem za reżyserię filmu Pianista.
Obszerny dorobek filmowy Polańskiego uplasował go wśród najlepszych twórców światowej kinematografii oraz przyniósł wiele prestiżowych nagród, m.in.: Złotą Palmę za film Pianista (2002), nagrody BAFTA za filmy Pianista oraz Chinatown, trzykrotnie Złoty Glob za: najlepszy film i najlepszą reżyserię – Chinatown, najlepszy film zagraniczny – Tess, oraz liczne nominacje do Oscarów.
Sławę osiągnął już dzięki swojemu debiutowi na wystawie światowej Expo w Brukseli (1958) z krótkometrażowym filmem Dwaj ludzie z szafą, dzięki któremu zdobył medal. Podówczas był jeszcze studentem łódzkiej szkoły filmowej. Jego pierwszy film pełnometrażowy Nóż w wodzie (1962) otrzymał nominację do Oscara za najlepszy film nieanglojęzyczny, lecz przegrał z 8½ Federica Felliniego.
Urodził się w Paryżu jako Raymond Thierry Liebling, syn Mojżesza (malarza i producenta tworzyw) i Buli (Belli). Rodzice Polańskiego byli Polakami żydowskiego pochodzenia, dlatego gdy Roman był w wieku czterech lat, państwo Liebling podjęli decyzję o przeprowadzce do Krakowa – skąd pochodzili – która miała ich uchronić przed narastającymi nastrojami antysemickimi rosnącego w siłę narodowego socjalizmu w Niemczech. Kraków zdawał się być dobrym schronieniem, gdyż od wieków słynął z tolerancji dla mniejszości religijnych i narodowych, zwłaszcza dla Żydów. Zamieszkali przy ulicy Komorowskiego 9, w domu z mitycznym potworem, pół lwem, pół smokiem wyrzeźbionym nad drzwiami. Tam młody Roman z rodzicami i siostrą Anette spędził trzy beztroskie lata, które później wspominał bardzo dobrze. Najwięcej motywów odnoszących się do tego okresu zawarł w filmie Chinatown (1974). Szczególnie godną uwagi jest postać jego matki (w filmie zostaje wcielona w postać Evelyn). Kobieta była czułą introwertyczką i odegrała ważną rolę w życiu i twórczości Polańskiego. Macierzyństwo jako uświęcony związek matki z dzieckiem pojawia się w większości jego filmów.
Gdy w 1939 roku Niemcy zajęli Kraków, Roman miał 6 lat. Początkowo nie było powodu do paniki, jak sam później pisał:
„Niemcy stosowali metodę usypiania czujności. Starali się zaszczepić Żydom przekonanie, że przecież wydarzenia nie mogą potoczyć się aż tak źle”.
Wkrótce jednak zaczęto im konfiskować wszelkie dobra (maszyny do pisania, futra...). Cała rodzina musiała przeprowadzić się do krakowskiego getta. Tam dzieliła mieszkanie z trzema, czasem czterema innymi rodzinami. Mały Roman często prześlizgiwał się na drugą stronę dzięki zwinności i nieżydowskiej aparycji. Nauczyło go to samodzielności – nawiązywał kontakty z Polakami, zdobywał potrzebne przedmioty, uczył się, jak powinien zachowywać się po aryjskiej stronie, gdyby przyszło mu radzić sobie samemu. Był świadkiem początku likwidacji getta. Jego matka została aresztowana, mimo posiadania ważnej przepustki. Polański z ojcem przebywali poza murami getta, gdy usłyszeli o tym wydarzeniu. Chłopcu jednak nie wolno było płakać, ponieważ łzy sprowadzały nieżyczliwe spojrzenia i mogły zdradzić pochodzenie. 13 marca 1943 roku ojciec przeciął drut kolczasty i kazał chłopcu uciekać. Sam z innymi mieszkańcami getta szykował się do powstania. Roman z ukrycia przez pewien czas przyglądał się okropnym scenom. Widział, jak ojciec jest prowadzony do wagonów przygotowanych do wywiezienia do obozu. Ojciec, widząc go zbliżającego się do getta, wykrzyknął: „Uciekaj stąd!”. Tym razem posłuchał i udał się do opłaconej wcześniej rodziny Wilków, która obawiając się ryzyka, przekazała chłopca do rodziny Pustków. Jednak przez swój barwny charakter często wpadał na niebezpieczne i szalone pomysły, np. namówił syna Pustków, żeby udawali niemieckie dzieci, aby dostać lepsze miejsce w kinie. Dlatego Pustkowie, nie chcąc źle dla chłopca, po kilku miesiącach wysłali go na głęboką wieś o nazwie Wysoka, położonej 40 kilometrów od Krakowa. Tam przez kolejne dwa lata mieszkał u rodziny Buchałów w rozpadającej się chałupie na górze Mosiórka.
Po wycofaniu się wojsk niemieckich Polański powrócił do Krakowa. Przez ostatnie dni wojny ukrywał się w schronie przeciwlotniczym. Kilka miesięcy później odnalazł wuja, a następnie ojca. Matka i siostra zginęły w Auschwitz-Birkenau. Anette udało się przetrwać, ale zaraz po zakończeniu wojny wyjechała do Francji i już nigdy nie wróciła do Polski. Bulla zginęła w komorze gazowej. Śmierć matki wpłynęła na załamanie się religijnego światopoglądu Polańskiego. Został wychowany w katolicyzmie i mocno wierzył, że po wojnie znów z matką będą razem. Często modlił się w jej intencji do Boga, ale jego modlitwy nie zostały wysłuchane. Odtąd nigdy nie wrócił do żadnej praktyki religijnej.
Po wyzwoleniu relacje syna z ojcem uległy znacznemu oziębieniu. Mojżesz związał się z inną kobietą, która nie życzyła sobie zbyt wielkiego udziału Romana w ich nowym życiu. Polański wspomina, że jako dziecko kochające matkę najbardziej na świecie, nie mógł wybaczyć ojcu, że tak szybko porzucił żałobę dla innej kobiety – w jego odczuciu była to zdrada. Od tego czasu żyli już osobno – ojciec zapewnił Romanowi pieniądze na życie, mieszkanie i nauczyciela, który pomagał nadrobić mu braki.
Chłopiec uczył się w szkole plastycznej, zajmował się także sportem, ale od zawsze najbardziej interesowało go aktorstwo i film. Już podczas wojny był zagorzałym kinomanem – całymi nocami oglądał przez szczelinę w murze getta kroniki filmowe i faszystowskie filmy propagandowe wyświetlane w Podgórzu. Nie potrafił czytać, więc nie rozumiał języka nienawiści, którym przemawiały, lecz nowe medium fascynowało go do tego stopnia, że już wtedy zapragnął zostać twórcą filmowym.
Polańskiego zawsze cechował niezwykły apetyt na życie, ciekawość świata i wręcz bezczelna uczciwość. Nie lubił szkoły i nie dbał o oceny. Jak później wspominał: „Byłem zawsze najgorszy w klasie, ale nauczyciele przepychali mnie, bo uważali, że jestem zdolny”. Za to uwielbiał harcerstwo, w którym dzięki teatralnym zdolnościom budził podziw i szacunek wśród rówieśników. „Byłem gwiazdą w tej grupie” – mówił.
Gdy miał trzynaście lat, udał się do rozgłośni radiowej. Pracująca tam Maria Biliżanka, biorąc go za najwyżej siedmiolatka ze względu na niewielkie gabaryty, zaczęła wypytywać go o zainteresowania. Powiedział jej wtedy, że według niego dzieci w słuchowiskach radiowych brzmią sztucznie i bez wahania zaprezentował przygotowany wcześniej monodram – monolog starego człowieka opowiedziany z wiejskim akcentem. Biliżanka była pod wrażeniem – w ten sposób dostał swoją pierwszą w życiu pracę.
Maria Biliżanka obsadziła go w sztuce „Wesoła gromadka”, a następnie w „Synu pułku”. W tym ostatnim przekonująco zagrał dwa razy młodszego od siebie chłopczyka. Dzięki tej roli zwrócił na siebie uwagę studentów łódzkiej szkoły filmowej, między innymi Andrzeja Wajdy, który postanowił powierzyć Romanowi rolę Mundka, młodocianego chuligana w swoim debiutanckim Pokoleniu. Wraz z kolejnymi rolami zyskiwał coraz większe uznanie w środowisku teatralnym.
Władze szkół aktorskich w Krakowie i Warszawie nie chciały go jednak przyjąć, ponieważ ojciec Polańskiego prowadził małą firmę, a prywatnych przedsiębiorców postrzegano jako wrogów klasowych. „Nie ma zbyt wielu ról dla mężczyzn pańskiej budowy” – tak uzasadniały odmowę komisje egzaminacyjne. W 1954 roku złożył papiery do łódzkiej filmówki. Zdobył tam znakomite przygotowanie techniczne. W Hollywood słynął z tego, że osobiście nadzorował swoich podwładnych. Mówił technikom: „Wiem, co robię, i wiem także, co wy robicie”[2]. Podczas studiów nakręcił osiem etiud:
Rower, w którym Polański wykorzystuje incydent, jaki go spotkał w czerwcu 1949 roku. Wówczas ledwie uniknął śmierci z ręki młodocianego mordercy, Romana Dziuby, który zaciągnął go do garażu w celu pokazania roweru na sprzedaż. Niestety większa część filmu została zniszczona podczas wywoływania.
Morderstwo, pierwsze w pełni zrealizowane dzieło Polańskiego. Jest to krótka, pełna napięcia opowieść w trzech ujęciach. Pierwsze i ostatnie ujęcie tworzą klamrę – taki powrót do punktu wyjścia jest bardzo charakterystyczny dla wszystkich jego filmów.
Uśmiech zębiczny to zabawna etiuda ukazująca młodzieńca świadomie podglądającego młodą kobietę w czasie kąpieli. Spłoszony przez mężczyznę wychodzącego na chwilę z mieszkania kobiety, na moment odchodzi. Jednak chwilę później odwraca się i dotyka swojego cienia, a następnie wraca do okienka. Tym razem nie zobaczył już nagiej kobiety, a mężczyznę z ustami pełnymi piany szczotkującego zęby, błądzącego szalonym wzrokiem po łazience.
Rozbijemy zabawę można nazwać dokumentem. Polański zdecydował się zrobić żart swoim kolegom ze szkoły filmowej. Zorganizował dla nich potańcówkę, a przed jej rozpoczęciem umówił się z miejscowymi chuliganami, że o północy wtargną na teren szkoły i rozbiją zabawę. Grupa jednak nie chciała czekać. Polański wspomina: „Umówiłem się z nimi o dwunastej. Ale skurczybyki nie wytrzymały i wpadły po pół godzinie”. Eksperyment nieomal zakończyłby się wyrzuceniem Romana ze szkoły. Wykładowcy byli jednak dużo mniej źli od studentów, gdy obejrzeli z niechętnym podziwem nakręcony przez niego materiał i pozwolili mu dokończyć montaż.
Dwaj ludzie z szafą pierwsze dzieło młodego reżysera stworzone z zamiarem upublicznienia. Podczas jego produkcji Polański po raz pierwszy podjął współpracę z Krzysztofem Komedą, który miał po raz pierwszy ilustrować film muzyką. Początkującym artystom znakomicie udało się oddać nastroje radości, alienacji i melancholii. Etiuda nakręcona została w Gdańsku i Sopocie. W głównych rolach wystąpili Henryk Kluba i Jakub Goldberg, przyjaciele Polańskiego z filmówki, wybrani ze względu na ich wymowną mimikę i sposób ekspresji charakterystyczne dla postaci z kreskówek. Sam Polański zagrał w filmie jednego z chuliganów, którzy brutalnie zaatakowali przyjaznych bohaterów. Film zdobył kilka nagród, a przede wszystkim brązowy medal na wystawie światowej i przyczynił się do zdobycia sławy międzynarodowej przez reżysera.
Lampa ośmiominutowa czarno-biała etiuda z 1959 roku. Jej akcja rozgrywa się w pracowni starego lalkarza pełnej pieczołowicie wykonanych, ustawionych w rzędzie lalek i stosów ich członków, otwartych „czaszek”, tułowi. Ich widok jest zabawny i odrażający za razem. Ściany oblepione są wycinkami z gazet, na których widać ofiary obozu zagłady, jak Po wyjściu rzemieślnika w ciemnościach pracowni rozlegają się szepty, stają się coraz głośniejsze, a na koniec zapala się transformator. Całość pochłaniają płomienie.
Gdy spadają anioły to praca dyplomowa Polańskiego. Jest jego najbardziej ambitnym i poruszającym filmem krótkometrażowym. Staruszka, która zagrała główną rolę „babki klozetowej” nie miała żadnego doświadczenia aktorskiego, reżyser poznał ją w przytułku. Stara kobieta codziennie przychodzi do pracy w podziemnej toalecie. Milczy, nie reaguje na zaczepki klientów, patrzy w pustkę. Nikt nie podejrzewa, że prowadzi głębokie życie wewnętrzne – wspomina lata młodości, swoją miłość, wojnę, dziecko. Młodą kobietę zagrała w filmie Barbara Kwiatkowska, szkolna miłość Polańskiego, która w 1959 roku została jego żoną (do rozwodu w 1962 roku). Dzieło zostało nakręcone w Krakowie.
Gruby i chudy jest alegorią systemu komunistycznego nakręcona we Francji w 1961 roku. Chudy (Polański) bezustannie musi spełniać wymyślne zachcianki swojego pana, Grubego (Andrzej Katelbach). Chudy marzy o wolności i podejmuje próby ucieczki, ale jego pan udaremnia jego próby i uwiązuje go początkowo przyczepiając mu do nogi łańcuchem kozę, później manipulując jego emocjami. Film został wyróżniony na festiwalu w Tours.
Pierwszym filmem pełnometrażowym Polańskiego jest Nóż w wodzie (1962), za który otrzymał nominację do Oscara. Po jego sukcesie zrealizował swoje marzenie o wyjeździe na Zachód. Początkowo przebywał we Francji, a następnie w Wielkiej Brytanii, gdzie zrealizował filmy Wstręt z Catherine Deneuve i Matnia (w okresie tym współpracował z Gérardem Brachem, z którym napisał także scenariusz do Nieustraszonych pogromców wampirów). W 1968 roku wyjechał do Hollywood, gdzie zrealizował horror Dziecko Rosemary (2 nominacje do Oscara i 1 przyznany). Sześć lat później Roman Polański nakręcił Chinatown z Jackiem Nicholsonem w roli głównej. Film stał się wielkim przebojem, zdobył 11 nominacji do Oscara (1 przyznany – za scenariusz) oraz 7 nominacji do Złotych Globów (4 przyznane – za najlepszy film, reżyserię, scenariusz i rolę męską). Chinatown zdobył powszechne uznanie krytyków i publiczności. Jest uważany za jedno z największych dzieł w historii kina[3][4][5]. W czasie „karnawału Solidarności” w 1981 roku wystawił w warszawskim Teatrze na Woli Amadeusza. Po powrocie do Europy Polański nakręcił film Tess, który otrzymał trzy Oscary (na sześć nominacji), Złoty Glob dla najlepszego filmu zagranicznego i trzy Cezary, w tym dla najlepszego filmu.
Kolejnym nagradzanym filmem Romana Polańskiego stał się wyprodukowany w 2002 roku dramat wojenny Pianista. Film wygrał Złotą Palmę na Festiwalu w Cannes, 7 Cezarów (nagród Francuskiej Akademii Filmowej) oraz 3 Oscary (za najlepszą reżyserię, scenariusz adaptowany oraz rolę męską). Od 1997 do 2013 roku Roman Polański sprawował opiekę reżyserską nad musicalową wersją Nieustraszonych pogromców wampirów (w okresie tym współpracował z Jerzym Jeszkem). W 2000 roku przyznano mu doktorat honoris causa PWSFTViT[8].
W 2005 roku został odznaczony przez ministra kultury Waldemara Dąbrowskiego Złotym Medalem Zasłużony Kulturze Gloria Artis[9]. W tym samym roku zaprezentowano kolejny film Polańskiego oparty na na jednej z powieści Charlesa Dickensa - Olivier Twist z Ben Kingsleyem w jeden z głównych ról. Obraz został nominowany do nagrody Europejskiej Akademii Filmowej (nagroda publiczności).
W 2007 nakręcił etiudę Cinéma Erotique wchodzącą w skład 60 segmentów produkcji Kocham kino do nakręcenia których zaangażowano 60 najwybitniejszych światowych reżyserów w celu uczczenia 60. rocznicy festiwal w Cannes. W 2008 roku światową premierę miał głośny film dokumentalny o reżyserze: Roman Polański: Ścigany i pożądany.
W 2010 roku powstał film Autor widmo, za który Roman Polański zdobył Srebrnego Niedźwiedzia na MFF w Berlinie oraz 6 nagród Europejskiej Akademii Filmowej – w tym za najlepszy film, reżyserię i scenariusz[10]. Za ten sam obraz Polański otrzymał dwa wyróżnienia Francuskiej Akademii Filmowej, Cezary, za najlepszą reżyserię i scenariusz adaptowany[11]. Podczas 36. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni został uhonorowany nagrodą Platynowe Lwy za całokształt twórczości[12]. Decyzja ta spotkała się z protestami środowisk prawicowych (m.in. Prawica Rzeczypospolitej), które zaapelowały w specjalnym oświadczeniu podpisanym przez Marka Jurka i Mariana Piłkę o bojkot festiwalu[13]. Na apel Prawicy odpowiedział dyrektor artystyczny 36. FPFF, Michał Chaciński. Stwierdził, że: „Polański odbierze wyróżnienie jako niekwestionowany mistrz światowego kina i żadne pozamerytoryczne zagadnienia nie mają na tę nagrodę wpływu". Ostatecznie jednak reżyser nie przyjechał do Polski.
W 2011 roku premierę miał kolejny film reżysera - komedia Rzeź oparta na sztuce Bóg mordu autorstwa Yasminy Rezzy. Opowiada o dwóch nowojorskich para małżeńskich, które spotkały się aby omówić kwestię związaną z bójką ich synów. Roman Polańskie zgromadził na planie plejadę gwiazd: Judi Foster, Kate Winslet oraz Christoph Waltz. Film zdobył nagrodę Cezar za najlepszy scenariusz, nominowany był do Europejskich Nagród Filmowych, Satelitów, Złotych Globów oraz nagród Festiwalu Filmowego w Wenecji.
W 2012 roku na prośbę Prady wyreżyserował krótkometrażowy film pod tytułem Terapia. Na jego planie pojawili się: Helena Bonham Carter i Ben Kingsley. Produkcja po raz pierwszy została wyświetlona na Międzynarodowym Festiwalu w Cannes.
W 2013 roku był jednym z gości honorowych na 38. Festiwalu Filmowym w Gdyni. W tym samym roku premierę miał kolejny film reżysera pod tytułem Wenus w futrze. Powstał na podstawie powieści Leopolda von Sacher-Masocha pod tym samym tytułem. Opowiada o Vandzie która tuż przed końcem przesłuchań do nowej sztuki zjawia się w teatrze. Mimo początkowej niechęci reżyser Thomas pozwala jej się zaprezentować. W filmie Występują Emmanuelle Seigner oraz Mathieu Amalric. Zdjęcia powstawały w Paryżu. Film nagrodzono nagrodą Cezar w kategorii najlepsza reżyseria oraz nominowano do nagród: Złota Palma i David di Donatello.
W połowie 2014 roku rozpoczął prace nad filmem pod roboczym tytułem D. Film ma opowiadać o największym politycznym skandalu XIX wieku we Francji – aferze Dreyfussa. Zdjęcia mają powstawać w Polsce i Francji. Polański do współpracy zaprosił Roberta Harrisa oraz Alain Sarde.
W 2015 roku był jednym z honorowych gości na Międzynarodowym Festiwalu Kina Niezależnego Off Camera w Krakowie. Podczas tego festiwalu odebrał nagrodę Pod Prąd, przyznawaną osobistościom szczególnie zasłużonym dla niezależnego kina. Polański odcisnął również dłonie na krakowskiej Alei Gwiazd .

Oprac. Edyta Kosik
Źródło: Wikipedia